Shakuntala/trayobimshatitam-sarga

त्रयोविंशतितम सर्ग

पन्छी जस्तो पखेटा दुइतिर पतला दीर्घ लाम्चो बनोट ।
पाङ्ग्रा राम्रा र सेता जिउ अलि हलुका सातरङ्गी विमान ॥
फूलै फूलैहरूले ललितसरि जहाँ बस्न गद्दी र छाना ।
हावा पार्छन्‌ सुगन्धी अमर कुसुमका पत्र राम्रा बिछाई ।
(१)

आभाले दिव्य झल्झल्‌ रँगहरु हुन गै शान्त देदीप्यमान ।
शोभा भर्दो बगैंचाभर नृपवरको पङ्ख फुल्दोसमान ॥
अर्कै सौगन्ध ल्याई कुसुमहरु त्यसै लट्ठ पारी सुताई ।
दिन्थ्यो स्वप्ना उज्याला सुरपुरतिरको जन्मको जो बधाई ॥
(२)

'को को' गर्थ्यो बसेको छततिर रसिलो कोयली मञ्जुकण्ठ ।
आएका इन्द्रजीका छविमय छरिता शानका याननेता ॥
देखी त्यो हप्प गर्दै निकटतरु लिई चूप लाग्यो सिहारी ।
आए योद्धा उज्याला नृपवरसँगमा फूर्तिला शस्त्रधारी ॥
(३)

लाएका ताज तेजी झलमल, जलका जन्मका चारुमोती ।
पन्ना राम्रा मुना झैं, सुविमल-मणिको हीरकाक्षिप्तज्योति ॥
कल्की स्वर्गे चराको रँगरँग रसिलो पिच्छ लुर्का लरक्क ।
फर्केको स्वादु लच्कासँग नरमपना झल्किए झैं सलक्क ॥
(४)

ठोक्रो ली लोहवाला मुखतिर सुनले पींध त्यस्तै जडेको ।
प्वाँखे छन्‌ चाप तीखा थरिथरि रँगका नोक नीचा परेको ॥
लामो बाङ्गो घुमेको असिअनुसरणी म्यान कालो जडाउ ।
कापेली बींड राम्रो कमरकन दिँदो क्या छ शोभा र भाउ ॥
(५)

छातीका ब्यूढ ऊँचा रिपुभवनविषे दिव्य झैं अंशुमाली ।
बाल्दा श्रीपेच जस्ता गिरिशिखर छुँदा लाल योद्धा बनेर ॥
फारी किल्ला अँध्यारा तिमिर अरिहरूको गिराएर रक्त ।
सेता धप्धप्‌ बलेका वदनसरि थिए वीर झैं ज्योतियुक्त ॥
(६)

दोटै बस्छन्‌ उज्याला छविमय-रथमा दिव्य आकाश जाने ।
राजा केही पछाडि प्रखरयश महातेजका वीरमूर्ति ॥
हाँक्नेचाहीं अघिल्ला, मुकटकन यसो केशकाला पछाडि ।
सारा हेर्छन्‌, उज्यालो जलदतिर चिरा चम्किएको झलक्क ॥
(७)

यौटा पूजा गरेका छविमय बिजुलीले बनेतुल्य मूर्ति ।
ज्यूँदा जस्ता छरीता चलमलसितका जो भनूँ वेगदेव ॥
हाँसेका चित्र जस्ता उडुँउडुँ सँगका छन्‌ पखेटा फिँजारी ।
राखेका यानमा त्यो स्तुतिपछि उडिगो यान ती धप्प बल्दा ॥
(८)

पैह्ले फट्फट् पखेटा गगनपथ लिँदो चील जस्तो सजीव ।
फर्फर्‌ गर्दो भयो त्यो परतिर नभमा गान गाई अनौठा ॥
फन्का लामा लिएको वरपरतिरको दृश्यको झैं विलासी ।
चढ्दै चढ्दै गयो त्यो उपरउपर नै चाल राम्रो लिएर ॥
(९)

बस्ने अट्टालिकामा युवतिहरु परीतुल्य पारेर ठाँट ।
कोरेका केश स्यूँदा अरुणनयनका तेजिला बैंस शोभा ॥
फर्केका चारु आँखा हँसमुख चकिता वस्त्र राम्रा रँगीन ।
कोही औला ठड्याई गगनतिर अरूलाइ देखाउँदा छन्‌ ॥
(१०)

ती हुन्छन्‌ फूलजस्ता रँग रँग मधुरा दूर साना सफेद ।
बाटाका बीच उड्दो तरुलहर नजीकै हरा झारजस्ता ॥
सानो राम्रो सिँगारे घरसरि पुतलीको सफा चारु चट्ट ।
मिर्मीरे स्वर्णछाना निकट अनि खुला टाउको झैं फुलेका ॥
(११)

हेर्छन्‌ दृष्यन्त राजा तलतिर पृथिवी शैलवाली वसन्ती ।
काला काला र कोरेसरि जमिनहरू रङ्गका चारु पाटा ॥
सेता धर्का नदीका सिलमिल हरिया वृक्ष काला बनेका ।
छाना छाना उठेका गजुरहरु तिखा सानु टुप्पा सियाका ॥
(१२)

नीलो नीलो हुँदै गो रँग परपर भै रूप सारा गुमेर ।
नीलो नीलो फिका क्यै सुमधुर कुइरो पातलो बेर्‍हिए झैं ॥
आयो चाँडै तहालू जलद अब बनी पातलो हुस्सुतुल्य ।
भेट्थ्यो त्यो यान ऊँचा अब घनतलका पातला जाल चल्दा ॥
(१३)

चीसो निक्कै हुनाले नृपवर अलि क्यै खुम्चिएका समान ।
देखी हाँसेर भन्छन्‌ नृपवर सुर ती "स्वर्गमा नै हुँदैन ॥
हामीमा गर्मि-सर्दी हृदयसित मिली आउँछन्‌ उष्ण भाव ।
ठण्डा होला निकै नै नृपवर प्रभुमा उच्चताको प्रभाव ॥
(१४)

बोले यी मिष्ठवाणी जब सुरपतिका यानका हाँकले ती ।
राजाले अस्त्र आफ्नो 'हृदनल' महिमासाथ गर्छन्‌ प्रयोग ॥
झिल्क्यो आगो भिभिल्‌भिल्‌ झलललल घुम्यो, यानको चारतर्फ ।
साना सेता रँगीला रँगविरँग लियो राप नै नागबेली ॥
(१५)

गर्मी चढ्दै गयो झन्‌ क्षणभर सुर ती रापले ताप पारी ।
गर्माएका हुँदामा हँसमुख अब छन्‌ भूप दुष्यन्त भारी ॥
"मेरो यो अस्त्र यौटा 'हृदनल' कहिने एक यो हो बिजूली ।
मेघारूढा भवानीसँग वर पहिले पाइएको खुशीमा ॥"
(१६)

"निक्कै चर्को हुनाले शिर अलि गर्‍हुँगो बन्न लाग्यो मलाई ।
केही धीमा भए यो सुखसँग म थिएँ स्वर्गको मार्ग जाने ॥"
भन्दा हाँसेर भन्छन्‌ "जससँग पहिले गर्वले हुन्छ बात ।
त्यस्कै माफी नमागी हृदनल त त्यसै शीतलो हुन्छ जात ॥"
(१७)

"जो जो छन्‌ शत्रु मेरा सुर नरहरु वा गर्व गर्ने मसाथ ।
तापी हुन्छन्‌ प्रयोगी 'हृदनल' जब यो हुन्छ आग्नेय जान ॥
आफैंलाई नजोरी कर रिपुहरुले या घमण्डीहरूले ।
यो ठण्डा नै नबन्ने हुन गइ दुख भो हुन्छु लाचार ऐले ॥"
(१८)

भन्दा झुक्छन्‌ बुझेका सुरवर शिरले "शस्त्र ! माग्छु क्षमा म ।"
भन्दै जोडेर दोटै कर नरम बनी "भूपको हूँ म भक्त ॥"
ठण्डा भो ताप भाग्यो रमरम मनको माफिकै मस्त पारी ।
'प्यारा मेरा सुहृद्‌ हौ' सरि 'हृदनल' ले दिन्छ सन्देश भारी ॥
(१९)

चढ्दै चढ्दै गयो त्यो सुरपुरपथमा उच्च भै शीघ्र यान ।
पैह्ले हुस्सू छिचोली जललवहरुको जाल झैं शीघ्र शीघ्र ॥
बाटो केही बिलायो छिनभर परको व्योम बन्दा अदृश्य ।
डफ्फा डफ्फा चलेका हरहर, कुइरा बीचमा खात खात ॥
(२०)

चढ्दै चढ्दै गयो त्यो जलदउपर भो वाष्पपर्दासमान ।
सेतो इन्द्रेनि पर्दो तहतह कइरोमाथि उक्लेर यान ॥
मानो आत्मा उज्यालो दिनकर हरिको स्वर्गगामी उडालु ।
बाक्लो छोडेर माया तहतह ढकनी छेड्न बन्दो सिपालु ॥
(२१)

घप्धप्धप्‌ घप्कँदा छन्‌ रविगगन सफा नीरमा झन्‌ उज्याला ।
मायाभन्दा महात्मा हँसमुख छविमा आफु सानन्द रूप ॥
मानो आफ्ना उज्याला किरणहरु बजाएर तन्त्री झनन्न ।
बस्दा एक्लो उज्यालो रह अति सुकिलो भित्र दिव्य प्रसन्न ॥
(२२)

चीसो झन्‌ बढ्न लाग्यो 'हृदनल' खिचिँदा सूर्यका तेज आई ।
देख्दा सारा उज्यालो तर गगन थियो उष्णताहीनतुल्य ॥
हावा भै पातलो झैं अलि कठिन हुँदा खास ती भूपबाट ।
अर्को अस्त्र-प्रयुक्तै हुन गइ बढिगो भै बलीयो प्रवात ॥
(२३)

"खै क्यै देखिन्न याहाँ गगन सब निलो शून्य देखिन्छ सारा ।
रित्तो ठूलो उज्यालो ! रवि पनि उसमा स्वावलम्बी-समान ॥
बाटो देखिन्न केही न छ वरपर क्यै दिव्य सङ्केत मानो ।
स्वर्गै होला नहोलासरि सब नभको शून्यताले गिज्यायो ॥"
(२४)

हाँसेका याननेता मुसुमुसु नृपमा विन्ति यो गर्न लागे ।
"यस्तै शङ्का लिनाले युगयुग जनले मार्ग नै देखिएन ॥
सस्तो बाटो गराए सब सुरपुरमा पुग्दछन्‌ रे भनेर ।
यस्तो आच्छन्न जस्तो नजरअघि भयो स्वर्ग संसारको रे !
(२५)

चाहन्छौं देव शान्ति प्रथम सब कुरा त्याग गर्ने बनेर ।
स्पर्धाको त्यो सुनौला गजुर ऋषिहरू मात्र बुझ्छन्‌ गुनेर ॥
छोटाले भेटिएका गडबड हुन गै बिग्रिएला अशान्त ।
भन्ने सम्झी छ ऊँचा नजरपर सबै दिव्य सर्वस्वतुल्य ॥
(२६)

बाटो देखिन्न केही जुन हृदयविषे भावना छैन दिव्य ।
त्यस्ताको यत्न लामो शिखरतिर पुगी हुन्न त्यो स्वर्ग लभ्य ॥
विश्वासैमा अडेको सुविमल दिलले खोज गर्ला अवश्य ।
चुत्थो ठानी जगत्‌ जो त्यसपछि रहला चारु खुल्दै रहस्य ॥
(२७)

भन्ने सम्झी यसैले अमर नियतिले मार्ग मेटेर रेखा-
सम्मन्‌ सारा नराखी हुदयबिच हुने भित्रको गन्ध चेत-
बाटै फेला परोस्‌ यो प्रकृति सब जिती यो गरेको विचार ।
श्री स्वामीले बनाए सुरपुर दृगको दूर झैं शून्यतामा ॥
(२८)

हेर्छन्‌ विज्ञानवाला ग्रह, उडु, सरिता, स्वर्गको रश्मि चाल ।
यो सारा शून्यता हो प्रकृतिकृत क्रिया काकतालीय जाल ॥
भन्दै आँखा अँध्यारासँग गगनविषे शून्यता मात्र देखी ।
भन्नेछन्‌ छैन केही यति हृदय लिई शान्तिको वास जन्म्यो ॥
(२९)

धेरै धेरै यहाँ छन्‌ तहतह गहिरा शून्यका काँचुली झैं ।
सातै छन्‌ भेद यौटा तर हृदय विकासी हुने सिल्लिला झैं ॥
पृथ्वी, पानीय, हावा, तम, रज, शुचिका माथि आनन्द लोक ।
सातै छन्‌ लोक मोटा तवरसँग लिए स्वर्गको मार्गबीच ॥
(३०)

पृथ्वी मोटो खँदिलो रँग रँगहरुको रूपले भै सचित्र ।
मात्रा स्पर्शी छ चाँडो, परिणतिहरुको रेखिने शीघ्र रेखा ॥
धेरै फुस्रो र धुस्रो अलिकति रसले सत्यको भिज्न जाँदा ।
सन्तोषीसम्म भन्ने किरणहरु जहाँ आउँछन्‌ अल्प वक्र ॥
(३१)

तल्लो दर्जा उज्यालो क्षणक्षणहरुको चाख ज्यादा रहेको ।
मिल्ने सौन्दर्यसाथै विकृति करुणता भैद ज्यादा भएको ॥
साङ्ग्रा सीमाहरूका क्षितिजहरु हुने अल्प सौगन्धवाला ।
हामीले घीन मान्ने थलहरु बहुतै थोर मात्रै उज्याला ॥
(३२)

आभाका दिव्य साना मिरिमिरिहरु नै झल्किँदामा सजीव ।
छोला छोला गरे झैं क्षणसहित बनी बिर्सिने दिव्य ज्योति ।
फैली जाँदा उज्यालो अतिशय करुणाको रूँदो दीन पात्र ।
त्यो पृथ्वीलोकमा छन्‌ मरण दुख तथा आँसुले आर्द्र गात्र ॥
(३३)

हामी हेर्छौँ धरा ती सुरपुर रहने देख्दछौं दूर-दूर ।
मिर्मिर्‌ मिर्मिर्‌ गरेको विधुसरि निशिमा घोर काली अमाको ॥
झिल्झिल्‌झिल्झिल्‌ कडा भै थलथल छविमा काठजस्ता उज्याला ।
झल्किन्छन्‌ दिव्य झल्का हृदय घुसिलिँदा मर्त्यको धप्प बेला ॥
(३४)

हाम्रा राम्रा परीले कुसुमहरु त्यहाँ फ्याँकिदिन्छन्‌ सुगन्धी ।
पाऊन्‌ सङ्केत सत्‌को मिरमिर जगमा अल्पदर्शीहरूले ॥
भन्ने सम्झेर, हेरी तलतिर जनका बीचमा दिव्य बेला ।
आत्मा उक्लूँ भने झैं विमल हुन गई धप्किँदा कर्मभित्र ॥
(३५)

थोरै क्या भावनाले हरिपद भजिने ठाउँ देखेर हामी ।
दोटै मैना उज्याला किसलय कुसुमी पार्दछौं रश्मिभित्र ॥
मीठा सन्देश भेजी रस, मधु हँसिला भाव-सङ्गीत साना ।
आभासैले सबै ती अवनितिर पुगी फुल्दछन्‌, पल्लविन्छन्‌ ॥
(३६)

त्यो पृथ्वीलोक छोडी अलि उपर हुँदा रुन्छ पानीयलोक ।
हेरीबक्स्योस्‌ उज्यालो रँगबिरँग हुँदो बाफका वेश्मभित्र ॥
थोरै निस्कन्छ पृथ्वी नजरअघि यही रङ्गिचङ्गी बनेर ।
जो इन्द्रनी छ त्यो हो टक यस जगको बीच आकाशनेर ॥
(३७)

हुन्छन्‌ बारी रँगीला कुसुमहरु हुने लाल सेना सुनौला ।
टिप्छन्‌ हीरा परीका मृदुल करहरू तिर्सनाको सुगन्ध ॥
चाँडै नै रङ्ग उद्छन्‌ तर अनि दिलमा बस्छ निर्मोहनीको ।
कालो नीलोपना झैं मनमन तिनको लाग्छ रूँ रूँ नफुट्ने ॥
(३८)

खोज्छन्‌ ती नित्य केही नवनव विषयी वासना झैं मिहीन ।
फुल्दै हाँस्दै रँगाई वदन तरलतासाथ लाली दिएर ॥
योगैको सिर्जनाले वरपर सृजनासाथ गर्दा पुकारा ।
माग्छन्‌ ती भोग राम्रा क्षणक्षण सुखका भोग्न गर्दा इशारा ॥
(३९)

हावाको लोक यै हो तर पवन पनि प्राप्त तीन प्रकार ।
यौटा निक्कै अँध्यारो रवि-किरण हुने मन्द आनन्द धीमा ॥
काला ठूला गुफा छन्‌ यसभर गहिरा आँखिका गुप्तवास !
छीटा छन्‌ वेग घुम्छन्‌ तरल पवनका वर्लिजाने बिलौना ॥
(४०)

यो देख्छौं जो उज्यालो सुरपुरतिर यो बन्छ प्रांशुप्रकाश ।
सामीप्यैमा हुँदामा सुरकन पनि यो क्यै उज्यालो छ भास ॥
झर्दै आएर पृथ्वीतिर जब सुरले टेक्दछन्‌ अन्धकार ।
जस्तो देखिन्छ पृथ्वी मिरमिर जनका झल्किएका जुहार ॥"
(४१)

भन्दाभन्दै हुरीको घनघनसरिको जोडले शाब्ददार ।
अड्ने जस्तो हुँदामा रथ कुशल तिनी मोहडा थोर फेरी ॥
हाँसी भन्छन्‌ हुरीमा "जतिजति बलले गर्छ दाबा अँध्यारो ।
जान्नेले राहबीचै त्यसकन सजिलो साथ स्वश्रेय पार्छन्‌ ॥"
(४२)

फन्के जस्तो फनक्कै फनफन भवरी चक्कराएसमान ।
लप्का दप्का र झप्का घचघच घुइरो क्यै कराएसमान ॥
विक्षिप्तप्राय हावा हनुनुनु करुणा-क्रन्दनीचालसाथ ।
दिन्थ्यो धक्का र मुक्का घडडड कहिले यान आएसमान ॥
(४३)

टाढा भै सूर्य दब्दा अब तलतिर छन्‌ दक्षिणी त्यो किनार ।
सानो तारा बनेका पदतिर कविका जूनकीरीसमान ॥
माथीमाथी उज्यालो त अनि चहकिलो सूर्य अर्को सुदिव्य ।
नीलो गोला उज्यालो वरपर छ हवा घन्किँदो घन्न घन्न ॥
(४४)

काला काला र ध्वाँसे घडघड डरका मूर्तिरेखा कराल ।
दार्‍हा लामा किटेका कटकट कहिले बाहु लामा विशाल ॥
लामा झाँक्रा फिँजेका रिससित चुरिई गर्जिई आउनाले ।
सम्झन्छन्‌ याननेता सुर-नृप रिपुका फौज काला तुवाँले ॥
(४५)

यो हो देवासुरादि प्रतियुग रहने द्वन्द्वमा ठाउँ एक ।
धेरै योद्धाहरूको मरणथल यही दैत्यको गर्व टेक ॥
याही हुन्छन्‌ समस्या हल अति गहिरा दैत्य औ देवबीच ।
थर्कन्छन्‌ स्वर्गवासीहरु पनि कहिले त्रास बढ्दा नगीच ॥
(४६)

ऊ ! आए दैत्य काला परतिर सुरका शत्रु ती कालनेमी !
बाटै छेकेर सारा सुरपुरतिरको अन्धकारै गराई ॥
ठोक्रा बोकेर काला मरण-शर लिई आँधिको हाँकसाथ ।
वेगी तेजी बलीया तिमिरवदन ती उग्रचण्डी छ जात ॥
(४७)

ओर्लेका देवताको छविमय तनुले ती छकिन्छन्‌ नबुझ्दा ।
तारा यौटा खसेको तलतिर यति नै भित्रभित्रै विचारी ॥
देख्छन्‌ ती उक्लँदामा तर तनु नरको व्योममा पर्छ छाया ।
देखी सारा दर्गुछन्‌ उसतिर भ्रमका रूप झैं साधुभित्र ॥
(४८)

सारा आईरहेछन्‌ घन निविड बनी गर्जिई घोर घोर ।
थर्क्यो आकाश सारा घरघर तिनको फन्फनाएर शोर ॥
चम्के टाढा बिजूलीसरि असि तिनका नागबेली भिझिल्ल ।
डफ्फा जस्ता असत्‌का घनघनन बढे मेघ संसारतुल्य ॥
(४९)

हेरीबक्स्योस्‌ उता ती गगनपथ झरे देवतासैन्य सारा ।
तेजी राम्रा उज्याला हरहर हरि झैं देवका रश्मि-धारा ॥
गर्छन्‌ सारा इशारा त्यसतिर 'रथ यो ल्याउनू रे' भनेर ।
बज्री नै भो सवारी अब नृपवरको स्वागतार्थी बनेर ॥
(५०)

झरे बज्री तेजी कुलिशकर श्रीपेच छविला ।
बडा ठूला आँखा छविमय र अग्ला र हँसिला ॥
लगाएका माला सुर-युवतिका चारु करका ।
रँगी इन्द्रनीका रँगविरँग गुच्छाहरु निका ॥
(५१)

छ जूँघा घुम्रेको अलिउपर फर्कीकन यसो ।
बहादुरीको झैं रिपुदमन सङ्केतसरिको ॥
छ लाएको यौटा नव सुन सुती रत्नजडित ।
झझल्‌ झल्‌ झल्केको वसन तनुमा कल्करहित ॥
(५२)

छ उड्ने पङ्खी त्यो लसित कठपाउ स्वपदमा ।
उडी आए सारा अघी सुरहरूका दलअघि ॥
प्रसन्नाकारी छन्‌ नृपवर त्यहाँ देख्न रथमा ।
समाई भन्छन्‌ ती रथ स्वकरले व्योमपथमा ॥
(५३)

"खुशी लाग्यो सार्‍है हृदय अति गद्‌गद् हुन गयो ।
सवारी होलामै समरजय यो निर्भर थियो ॥
समस्या यो हाम्रो अमरपुरमा एक विकट ।
छ 'श्रद्धा वा सत्य प्रबल कुनचाहीं अकपट ?'
(५४)

यहाँ काला काला असुर बलिया अर्मठजुँघे ।
भए हाम्रा त्रास सुरपुरनजीकै पनि पुगे ॥
थिए शुक्राचार्य स्वतप-कृत-संसार-विजयी ।
महाविज्ञानी ती असुरगुरु ज्ञानी अतिशयी ॥
(५५)

सबै छान्दै छान्दै प्रकृतिनियमा कोषरचना ।
लिई ताना भन्छन्‌ असुरहरुमा आज सपना ॥
सबै तिम्रो पुग्ला सुरहरु हराई सहज नै ।
जिती ल्यौला स्वर्गै दमन नहुने ली मगज नै ॥
(५६)

म आत्मा मेरो यो अणु अणु लगाई प्रभुजिमा ।
तपस्या गर्नेछू प्रकृतिकन जित्ने सहजमा ॥
जगत्‌का स्वामीले असुरहरुको विन्ति सुनिने ।
त्यसै छल्लान्‌ काहाँ नियमहरुको विश्व छ भने ॥"
(५७)

भनी यस्ता वाणी असुरगुरु लागे तलतिर ।
गराई स्वर्गैका सुरहरु समस्तै थरहर ॥
यता विज्ञानी ती असुरहरु लाखौं थरिथरि ।
बनाई शास्त्रास्त्र प्रकृतिविजयी छन्‌ घरि घरि ॥
(५८)

तपस्वीले यस्ता नव नव कुरामा यदि अब ।
थपेदेखी आध्यात्मिक बल बढे युद्धविभव ॥
डरै लाग्दा हुन्छन्‌ अनि असुरले जित्छ कि भनी ।
डराएका द्यौता खलबल थिए के गरुँ भनी ॥
(५९)

यसैमा सल्लाहा नृपसँग लिए बेस छ भनी ।
बताए मन्त्रीले, सुरविमल भै राज्य अवनि ॥
सिपालु स्वाध्यायी अवनितलमा क्वै अझ पनि ।
नछन्‌ प्यारा मेरा नृपवर सखा झैं कुन भनी ॥
(६०)

"यता विज्ञानी भै उसतिर भई ज्ञानसहित ।
दुवैतर्फी तेजी प्रबल नृप झैं कल्करहित ॥
अरू कोही छैनन्‌ मकन पनि थाहा यति थियो ।
सवारी भो राजा अब सकल चिन्ता पनि गयो ॥"
(६१)

भनी बज्री थप्छन्‌ "असुरगुरु झैं एक मनको ।
तपस्वी क्वै छैनन्‌ त्रिभुवनभरी देवगणको ॥
उनैले जित्नेछन्‌ सकल सुरलाई सहजले ।
भनी कोही भन्छन्‌ डर मकन भो ती लवजले ॥
(६२)

कसो गर्ने भन्दा नृपवर सवारी हुन गयो ।
छ सल्लाहा-प्रार्थी सुरपति यहाँ आज नृपको ॥"
भनी बोली बज्री अब रथ पसे पार्श्व नृपको ।
बसे राजा साह्रै खुश हुन गए साथ उनको ॥
(६३)

भयो यो सल्लाहा असुरहरु हार्छन्‌ पछि पछि ।
पहीले ता निक्कै गडगड हुनन्‌ आँधिहरु झैं ॥
घमण्डी फूर्तिला घननन सबै शन्दमय ती ।
जरूरै हार्नेछन्‌ पछि तर, नटिक्छन्‌ सुरपते ॥
(६४)

तपस्या ठूलो हो तर अझ छ यौटा मुटु कुरा ।
तपस्या ठूलो हो जिउ सब जिती विश्व जितिने ॥
जिती आफैंलाई त्रिभुवन त्यसै पाउ रहने ।
तपस्या हो ठूलो तर मुटु कुरा सुन्दर चिने ॥
(६५)

महाध्येयी जित्छन्‌ समय अवकाशैकन दुवै ।
दिई सर्वश्वै नै थरहर गराईकन तप ॥
जगत्‌का मूलै नै थरहर गराईकन तप ।
गरी जित्छन्‌ झारी प्रभुकन करैसाथ निकट ॥
(६६)

महाध्येयीका छन्‌ अणुअणु मिली एक तरफ ।
नडग्छन्‌ ती थोरै त्रिभुवन डगे तापनि सब ॥
जिती कालैलाई अमरपदमा ती स्थिर भई ।
हुरी भैंचालो नै यश लिन उ सक्छन्‌ सहज नै ॥
(६७)

सबै ज्योत्स्ना आफ्नो रविसरि गराई धपधप ।
खिँची हृद्‌व्योमैमा प्रकटित गराई जपतप ॥
सबै सेता रापैसरि ज्वलनमा दिव्य रहने ।
महाध्येयी जित्छन्‌ त्रिभुवन जितूँ नै यदि भने ॥
(६८)

महाध्येयी जित्छन्‌ तर प्रकृतिमा एक नियम ।
छ शास्ता सारामा छ जूनअनुसारी बल शम ॥
यही कुञ्जी यौटा जगभर महाशक्तिहरुको ।
छ सत्‌मा जो चल्ने उसकन अनन्त प्रबलता ॥
(६९)

अनन्त-शक्तिमान्‌ आत्मा, हुन्छ सत्‌को पिछा लिँदो ।
प्रभुको दिव्यता लिन्छ एकत्व पनि सर्वदा ॥
(७०)

सत्य नै ईशको रूप, सत्य तुल्य अगम्य छ ।
विश्वेशको सत्‌स्वरूप लयले मात्र गम्य छ ॥
(७१)

स्वर्गको हो बनोटै नै सच्चिदानन्दको गुण ।
सत्याधारित सद्‌रूप अनश्वर अभञ्जन ॥
(७२)

स्वर्गको एक जादू नै 'सत्य' मन्त्र मनौहर ।
सत्यमा शुद्ध झल्किन्छ पूर्णनिम्ब महेश्वर ॥
(७३)

सबैभन्दा उचा ब्रह्म ब्रह्मको पछि स्वर्ग छ ।
ब्रह्म छन्‌ त्रिगुणातीत, ब्रह्मै सदपवर्ग छ ॥
(७४)

सत्यको पछि आत्माले प्रकाशतिर धाउँछ ।
असत्यको पिछा पर्दा अँध्यारोतिर आउँछ ॥
(७५)

स्वर्गको भित्र आशाले जगत्‌ सारा चराचर ।
सुख मात्र भजी बस्छ दुःखमा नै निरन्तर ॥
(७६)

तर अज्ञानले गर्दा सुखको सत्यमूलता ।
भनी बिर्सी त्यसै हिँड्छ पात पात जतातता ॥
(७७)

असुरादिहरु आफ्नो अज्ञान नबुझीकन ।
सुखको ध्येयमा चल्छन्‌ असत्यपथ निर्धन ॥
(७८)

सत्य हुन्छ अनन्तै नै आशातीत अगम्यता ।
छोटो साङ्ग्रो लिई ताक हाँक्छन्‌ असुर देवता ॥
(७९)

पहिले गड्गडाएर विश्व थर्काउँछन्‌ सब ।
पछि धराप भै शेखी गिर्छ टुक्रा भई तब ॥
(८०)

महाध्येयीहरू हुन्छन्‌ हुन ता दैत्यका पनि ।
तर साङ्ग्रो लिई ताक गिर्छन्‌ उल्टा बनी बनी ॥
(८१)

खालि शक्ति त्यसै हुन्न सत्यको नलिई भर ।
जति चौडा भयो सत्य उति टिक्छ पुगी पर ॥
(८२)

एकाग्रताध्येयनिम्ति सर्वाणुस्वविकम्पित ।
सिद्ध बन्दछ जेता नै अनि हुन्छ सुनिश्चित ॥
(८३)

तर एकाग्राताबाट सिद्ध जो फल फल्दछ ।
सत्यान्तर्गत त्यो छैन भने ता हार बन्दछ ॥
(८४)

हिल्छ माथि पुगी काहीं सत्य वक्र भए रति
तपस्वी जो छ त्यो आफैं गिर्न थाल्छ अधोगति ॥
(८५)

अरू डग्छन्‌ अरू हिल्छन्‌ ध्येय सत्य-पराङ्‌मुख ।
बनेका ती महाध्येयी गिर्नलाई अधोमुख ॥
(८६)

तपस्वी शुक्र छन्‌ ठूला जितेका आफुलाइ ती ।
तर त्यस्ता महाध्येयी गिरेका छन्‌ यहाँ कति ॥
(८७)

तपस्या मात्र जित्दैन, मूल ध्येयानुसार छ ।
विश्वमा शक्ति देवेश ! मूलाभिप्राय सार छ ॥
(८८)

शुक्रले दैत्यका निम्ति गरे तप अघोर यो
त्यसैले ध्येय भो वक्र शक्र ! ध्येय असत्‌ छ पो ॥
(८९)

अनन्यभक्ति जेमा छ श्रद्धा श्रीपेचतुल्य छ ।
भक्ति श्रद्धा दुवैलाई जित्ने सत्य अमूल्य छ ॥
(९०)

सत्य-स्वरूप छन्‌ ईश सत्यसाथ असत्यको ।
भाग गर्दा गिरी लान्छ ध्येय बन्छ अनित्यको ॥
(९१)

तस्मात्‌ त्रास यहाँ छैन केही बेर लडीकन
थाक्नेछ दैत्य चाँडै नै आत्मा गल्छ गिरीकन ॥
(९२)

कुरा गर्दा गर्दै असुरहरु आए घननन ।
झरे तारा जस्ता झरझर गरी दैत्यदमन ॥
बडो बाजा धूँ धूँ ढमढम बजे ढोलकहरू ।
यता बज्छन्‌ घण्टा घननन गरी शङ्ख डमरु ॥
(९३)

कोलाहल भयो ठूलो समरध्वनि दैत्यको ।
उठे प्रत्युत्तर दिँदा देवता युद्धशब्दले ॥
(९४)

"महाध्येय ! महाध्येय !" दैत्यले गर्जना गरे ।
"महासत्य, महासत्य" देवले गर्जना गरे ॥
(९५)

दैत्यले गर्जना गर्दा कालो तूफान मच्चियो ।
देवले गर्जना गर्दा बिजुली झिल्ल चम्कियो ॥
(९६)

दैत्यराजहरू ठूलो शानका रथमा चढे ।
ठूला ठूला पङ्खवाला हयका गतिले बढे ॥
(९७)

दैत्यका शस्त्र थर्काई दिन्थे घन्न नभस्तल ।
देवका अस्त्र चम्कन्थे शान्त, सुन्दर, उज्ज्वल ॥
(९८)

वाणवर्षा भयो ढाकी आकाश घनले सरि ।
रणस्थल अँध्यारो भो वर्षियो रक्तको झरी ॥
(९९)

चम्किए देवका शस्त्र अस्त्र, झल्ल प्रकाश दी ।
आँखा हेरी देव हान्थे दैत्य दृक्‌ बन्द भैवरी ॥
(१००)

चुरिए महाक्रोधी महातेजी पराक्रमी ।
हुरी झैं दैत्य ती आए अन्धा क्रोध बनी घुमी ॥
(१०१)

इन्द्र गर्छन्‌ एक बज्र प्रयोग असुरोपरि ।
अन्धकार यसो फारी बिजूलीले क्षणैभरि ॥
(१०२)

हाहाकार पर्‍यो थोरै बेर त्यो फौजबीचमा ।
छ्यान्नब्यान्न भए दैत्य बज्रको त्यो प्रहारमा ॥
(१०३)

तर फेरि उठी आए फौज बाँधी हजारन ।
बज्रावरोधिवसन सुरारिहरु घन्घन ॥
(१०४)

इन्द्रको बज्र करको काँप्यो देखेर ती दल ।
भयङ्कर उठी बढ्दा रन्न पारी नभस्तल ॥
(१०५)

फर्के दुष्यन्तका तर्फ के गरूँ झैं गरीकन ।
देवादिका फर्किएको देखेर शरवर्षण ॥
(१०६)

हाने ती दैत्यले वाण काला नीला कडोरन ।
आए सलह झैं काला देवमा गर्न वेधन ॥
(१०७)

तीखा टुप्पा पङ्ख हुने लिएका वेग वेधको ।
विषालु शरले विद्ध देव व्याकुल छन्‌ अहो !
(१०८)

"के गर्ने अब यो बज्र दैत्यको काल लख्खन ।
व्यर्थ हुन्छ करै काँपी भन्नुहोस्‌ शत्रुसूदन !'
(१०९)

भने झैं इन्द्रले हेरे दुष्यन्ततिर नेत्रले ।
उपाय पाइयो होला कि भनीकन मित्रले ॥
(११०)

दुष्यन्तले गरे झट्ट सङ्गीतास्त्र प्रयोग र ।
लाग्यो आकाश नै सारा गाना गर्न मनोहर ॥
(१११)

जिज्ञासा दैत्यको जन्म्यो नयाँ अज्ञानप्रेरित ।
सन्तोष नभई पूरा दैत्यको हृदयङ्गत ॥
(११२)

"को होला त्यो ?" प्रश्न उठ्यो, त्रास अज्ञानको उठ्यो ।
अडे टक्क बनी छक्क खोजी चर्चा त्यहाँ बढ्यो ॥
(११३)

न आउने हो ओर्लेर खान त्यो दैत्यको कल ।
न त्यो सलहको गाना न वा माया न वा छल ॥
(११४)

प्रश्न लाखौं उठे भित्र विचित्रसँग त्यो क्षण ।
लाखौं भाव नयाँ जन्मे विश्लेषण लिनाकन ॥
(११५)

जिज्ञासा कान ठाडा नै आफूबाहिरका कण ।
काँपीरहेका सुन्ने भै रङ्‌मगाई घनाघन ॥
(११६)

कल्पना पङ्ख हालेर उड्छे बाहिर निस्किई ।
स्थिरता क्यै नपाएर रूप रङ्ग नयाँ भई ॥
(११७)

रङ्गीचङ्गी बनी राम्रा पातला भाव नाच्दछन्‌ ।
लदिन्छन्‌ क्षणमै फेरि क्षणमै आफु जाँच्दछन्‌ ॥
(११८)

अनेक रङ्गका भाव विषाक्त मधु-मोहन ।
नाच्न लागे घुसी भित्र दैत्यका दलमा घन ॥
(११९)

आशा जस्ता कतै, भाषा जस्ता मीठा विदेशका ।
त्रास जस्ता कतै मीठा सबका दिलका फिका ॥
(१२०)

कतै झल्काहरू जस्ता नव आदर्शका पनि ।
झिल्किने तर चाँडै नै निभ्ने के के कुरा बली ॥
(१२१)

नदेखेका नजानेका नसुनेका कुराहरू ।
भविष्यबाट झल्के झैं झिल्काए झै अतीतले ॥
(१२२)

जिज्ञासा प्राकृतप्रायः उत्तेजित गराउँदै ।
झल्के, निभे, फेरि झल्के कल्पना नै घुमाउँदै ॥
(१२३)

भयो भर्ना झरे जस्तो सरको मधुराधर ।
पात पातहरूमाथि गाए जस्तो मनोहर ॥
(१२४)

गानाले आँसुका बूँद अनेकौं युगका लिई ।
मीठो बनाउँधी झल्का भावकी सम्झना भई ॥
(१२५)

जीत, हार, खुशी आँसु सबै भै मधुराकृति ।
शब्दमा झर्भराए झैं हुन्थ्यो हृदयको स्थिति ॥
(१२६)

त्यसै बेला देव मिली मुग्ध त्यो दैत्यको दल-
लाई हाने उज्यालोले, नानी खुम्चिन गो तल ॥
(१२७)

सूर्यका रश्मिशरले हानिएका महादल ।
निधारबीचमा चोट परी सारा लडे तल ॥
(१२८)

त्यो देखेर अरू भागी सैन्य-विध्वंसदारुण ।
दुष्यन्त विजयी नेता गन्दछन्‌ देवका गण ॥
(१२९)

फूल अम्लान वर्षेर परीका कर कोमल-
बाट दुष्यन्तको शोभा बढ्यो पारी समुज्ज्वल ॥
(१३०)

इन्द्र हाँसी त्यहाँ भन्छन्‌ "धन्य हो ! नृपचातुरी ।
कत्रो अक्किल सूझेको नृपमा कष्टको घडी ॥
(१३१)

धन्य हो, प्रतिभाशाली वीर हे ! शात्रुसूदन ।
पृथिवी दुःखमा हुन्नन्‌ यस्ता राजा हुने दिन ॥"
(१३२)

देवको हुलले ठूलो गर्‍यो स्वागतवादन ।
विमानमा दुवै लागे स्वर्गमा अब उक्लन ॥
(१३३)

रजोदेश किनारामा प्रकाश अलि क्यै बढ्यो ।
फिका लाली छिर्बिराई जब त्यो यान झन्‌ चढ्यो ॥
(१३४)

बराबर त्यहाँ रङ्ग फेरिन्थ्यो परिवर्तित ।
गराई रूप औ रेखा वस्तुका शीघ्रतासित ॥
(१३५)

कहीं बाक्लो उज्यालो छ कहीं छ मधुरप्रभा ।
कहीं मिर्मिर कल्सेदोपना, फेरि कहीं सफा ॥
(१३६)

फिका लाल कतै ताम्र अस्तकाल पहाडमा ।
नेपालमा परे जस्तो नाङ्गा ढुङ्गाविषे प्रभा ॥
(१३७)

देखिन्थे त्यसमा वास गर्ने सुन्दर आकृति ।
हुने जीवहरू हेर्दा उँभो त्यो यानको गति ॥
(१३८)

लाल तारा सूर्य थिए पृथ्वीमा पनि देखिने ।
सानो झिल्का लाल जस्तो रातकापख व्योममा ॥
(१३९)

देबालयहरू राम्रा बगैंचाहरु सुन्दर ।
बडा महल देखिन्थे त्यो लोकैमा सबैतिर ॥
(१४०)

त्यहाँबाट उड्यो यान अझ ऊचा बनीकन ।
रजोमण्डल नाघेर सानो द्वार घुसीकन ॥
(१४१)

तब सुन्दर आलोक समुज्ज्वनल मनोहर ।
शुभ्र शान्त र सानन्द देखियो शचिको घर ॥
(१४२)

सङ्घर्षण विना स्वच्छ उज्यालो छ नभस्तल ।
पीयूषको रङ्ग त्यहाँ झल्किए झैं छ झल्झल ॥
(१४३)

वसन्तका शशी जस्ता नातिशीतोष्ण ली कर ।
ईशको दिव्य मुस्कानतुल्य छन्‌ दीप सुन्दर ॥
(१४४)

नवीन मृदु भावादि गर्छन्‌ सञ्चार रश्मिले ।
मौनको शान्तिमय त्यो मधुपूर्ण प्रतापले ॥
(१४५)

रङ्ग देखिन्न क्यै अर्को तर नेत्रप्रसादक ।
दिन्छ शीतलता मीठो रश्मिले शान्तिदायक ॥
(१४६)

आफैं तृप्त भई आत्मा पान पाउँछ शीतल ।
नखाँदा पनि खाए झैं नप्यूँदा झैं पिए जल ॥
(१४७)

स्वयं संवर्द्धन लिने प्रकाशतिर स्वर्गको ।
भावना स्वविकासी छन्‌ फुक्दा आनन्दले निको ॥
(१४८)

व्योमका अणुमा मानो दिव्य इच्छा सजीवता-
साथमै लहरी झीनो झन्न गर्छ कता कता ॥
(१४९)

उक्लिने प्रेरणा हुन्छ पङ्खमा अभिलाषको ।
सफा सानन्द चिडियाहरूमा झैं प्रभातमा ॥
(१५०)

विशाल त्यो लोक थियो उज्यालो सत्वमण्डल ।
देखिन्थे देव त्यसमा भर्दा गगनमण्डल ॥
(१५१)

ग्रह-गोलाहरु धेरै थिए त्यो लोकमा सफा ।
काँच गोलाहरू जस्ता अथवा स्फटिकप्रभा ॥
(१५२)

प्रतिबिम्बित आभाले आभासित मनोहर ।
सात चन्द्र थिए साथै मुस्किएका सुधाकर ॥
(१५३)

ताराका बदला सारा देवता ज्योतिरूपका ।
साकार शान्त देखिन्थे पङ्खवाला यताउता ॥
(१५४)

कोही अचल देखिन्थे कोही चल्थे मनोहर ।
पङ्ख चालेर सङ्गीत सुरमा ताल सुन्दर ॥
(१५५)

देखिए ऋषिका मूर्ति तपमा ध्याननिश्चल ।
स्वर्गङ्गातीरमा बस्दा, काँसकेशी समुज्ज्वल ॥
(१५६)

बालुवाका कणा जस्ता ताराले लहरीमय ।
गङ्गा बग्छिन्‌ पवित्रै ती व्योममा कवितामय ॥
(१५७)

त्यहाँका लहरी बोल्थे विश्वसङ्गीतका स्वर ।
जो हुन्छन्‌ मर्त्य-आँखामा ज्योति झैं तल मिर्मिर ॥
(१५८)

चम्किला ती जूनमा छन्‌ फुल्दा द्रुमलताहरू ।
सिँगारिएका शोभा झैं कामिनीका सुकोमल ॥
(१५९)

अमृताऽऽलोक बास्ताले हँसिलो स्वप्न सुन्दर ।
चकोर नेत्रमा पर्छन्‌ प्रेमले क्यै मदाऽऽलस ॥
रोमाञ्च बल्किँदा गात्र सुगन्धानिल स्पर्शमा ।
ढल्किन्छन्‌ सुस्त ती बैंसे सोर्‍हशृङ्गारले भरि ॥

मुस्मुसे सम्झना बस्छे पल्लवाधरमा मिही ।
कपोलै पुष्ट हँसिलो ज्योत्स्नासित प्रसन्न छ ॥
रत्न-झल्मल चाञ्चल्य शीतका कणले दिए ।
हल्लियो सर्सराएर हरा पोशाक रेशमी ॥
दिँदा चपत हावाले फूल-गालाविषे अलि ।
लाल वर्ण भई लज्जा मस्त हुन्थी त्यहाँ खुली ॥
साफल्य बैंसको भर्दो मीठो स्पन्दित आकृति ।
अली अली चले जस्तो भावले उछ्‌लिँदा उर ॥
मीठो कुत्कुति लागेर, पन्सिइन्थे बराबर ।
दुराक्रमण हावाको बेशर्मी भै बढीकन ॥
पन्सिएर यसो केही अर्को ढलक सुन्दर ।
लिन्थे 'नाइँ' भने जस्तो मुस्कुरे ओठले त्यहाँ ॥
मीठो लज्जत झल्किन्छ सुख जस्तो निषेधको ।
त्यस्ता बैंसे थिए वल्ली मस्त हल्ली मनोहर ॥
प्रेमका दिलको इच्छा सिँगार अब षोडश ।
साथ पूर्ण गरूँ भन्ने कामना झैं लजाउँथे ॥
नटी झैं ती प्रतीक्षाले सिँगारी मुख उज्ज्वल ।
मानो ढल्केर खोज्दा छन्‌ जूनमा कामदेव नै ॥
मृदुकेशी रागवेशी चिन्तालेशी तिनीहरू ।
मन्द चाञ्चल्यले चारु बनी वल्ली तथा तरु ॥
त्यहाँ रहे झैं देखिन्थे बागमा सूरवर्गका ।
तपस्वीहरु देखिन्थे त्यहाँ पनि समुज्ज्वल ॥
जूनभित्र शिलातुल्य ध्यानी कोमलभावका ।
रत्नदार शिलामाथि बसेको मेरुदण्डका ।
सोझा ब्रह्मा विचारेर, स्वर्गका परको कुरा ॥
(१६०)

सोधे दुष्यन्तले इन्द्रसाथ "यी ऋषिवर्गले ।
तपस्या किन गर्दा छन्‌ पुगेन अझ स्वर्गले ?"
(१६१)

इन्द्र भन्छन्‌ "स्वर्गलाई पनि राख्ने कुनै कुरा ।
अनन्त अमृतानन्द भण्डार र अनन्तता ॥

अझ माथि रहेकै छ जहाँबाट लिई कर ।
हामी फुल्छौं र फल्दा छौं पाउँछौं दिव्य स्‌न्दर ॥
पूर्णता अझ पाइन्न स्वर्गमा पनि सुन्दर ।
ब्रह्माको वासना एक बाँकी नै छ अगोचर ॥
हजाराँ चन्द्रमा निस्की हाँसेको छ नभस्तल ।
सपना झैं बनाएर प्रेमको स्वर्ग मञ्जुल ॥
तर ती चन्द्रमा यौटै ब्रह्मा-भास्कर-रश्मिले ।
प्रतिभासित छन्‌ सारा स्वर्ग राम्रो तुल्याउन ॥"
(१६२)

हेरे दुष्यन्तले माथि विष्णुका मुसकान झैं ।
सुधा-रश्मि हजाराँमा पुष्पको दिव्य बाग झैं ॥
विचित्र व्योमको बल्दो सपनामय आकृति ।
झझल्ल झल्ल झल्केका चन्द्रमाहरुका गति ॥
शान्त आनन्दका ज्योति मुस्कुराहट मौन झैं ।
जीवनी-शक्ति पीयूष छर्दथे शीत रश्मिले ॥
व्योमको तर्फ फर्केर इच्छा गर्दा मनोहर ।
अनुसारी झरी ज्योति, फुल्ने फल्ने सबैतिर ॥
(१६३)

शान्तिको सूचना दिव्य जस्तो त्यो वायुमण्डल ।
पियो जत्ति हुने उति तृप्त-आनन्द शीतल ॥
आत्माले दिव्य आनन्द यही हो भन्दथ्यो त्यहाँ ।
सत्यचेती होश पनि बन्थ्यो गद्‌गद नै जहाँ ॥
नसामा चल्दथे नाला कल्कलाई मिही ध्वनि ।
शिरा शिराभरि 'राम' अभिराम जगाउँदै ॥
प्रशंसातुल्य आनन्द, आनन्दरसरि तारिफ ।
तारीफ झैं भजनको प्राकृतध्वनि मञ्जुल ॥
सङ्गीतमय भै चल्दा बीन झैं दिव्य जीवनी ।
हर्षोत्फुल्न बनी यूँथ्यो सच्चिदानन्दको ध्वनि ॥
निर्मलाएर आए झैं हृद्‌व्योमी शारदीयता ।
बन्थ्यो प्रभा-पटलले गोल आनन्द झैं सफा ॥
पृथिवी नफिरूँ जस्तो, नसम्झू झैं अरू करा ।

आँखा चकोर झैं बन्थे हृद्‌घण्टीको निनादमा ॥
आफैं सद्भावना खोजी आफैं हेरी डुलीरहूँ ।
झुलीरहूँ कि डोलेर श्वास चामर सुन्दर ॥
भने झैं भावना उड्थे जो छन्‌ अमर पुष्पमा ।
बास्नाबाट गरी पूजा आँखाका दिव्य ज्योतिमै ॥
दीप बालेर सौन्दर्यमय भाव चढाउँदै ।
फूलका रूपमा नाची गतिमा दिव्य देहको ॥
परमेश्वरको तर्फ कूजनामृतभावना-
को नै जीवन पाएर त्यही पारी उपासना ॥
हरेक कर्मले मीठो हरेक क्षण सुन्दर ।
पारूँ झैं लाग्दथ्यो भित्र स्वर्गबीच पुगेपछि ॥
भित्रबाहिर सत्‌तेजी, सदानन्दी सुदीक्षित ।
वृक्षमा, बोटमा, त्यस्तै वल्लीमा, शैलमा पनि ॥
जे भावना छ आनन्द उसैमा पाइ जीवनी ।
ऐक्य दिव्य लिई फुल्दो जिन्दगी झैं फुलूँ भनी ॥
परमेश्वरका अङ्ग बन्ने इच्छा पलाउँथे ।
स्वतन्त्रता उज्यालो झैं स्थितिमा दिव्य सुन्दर ।
केन्द्रीय ध्येय मिल्नाले राज्य गर्थ्यो सधैंभर ॥
(१६४)

बिजुली झैं बनी झिल्ल नव रूप उदाउँदा ।
वियोग नै नदेखिन्थे साना क्षणिक झिल्किदा ॥
(१६५)

आँसु बन्थे कला खालि वेदना, दुःख नाटक ।
सत्योद्‌घटनाको सार देखाई अमृतोज्ज्वल ॥
तर लाग्दैनथ्यो चोट पीयूष पिउँदा त्यहाँ ।
(१६६)

वृत्रहाले लगे भित्र नन्दनैवनको पथ ।
विभिन्न दृश्यका कोण कलात्मक जहाँ थिए ॥
(१६७)

जमीन अलि ओर्लिन्छ उक्लिन्छ जुन बागमा ।
परिश्रम नपारेर पदको नृत्य झैं बनी ॥

साना छन्‌ रत्नका दाना बालुवा-पथमा जहाँ ।
जूनमा झल्ल झल्केका रङ्गीचङ्गी मनोहर ॥
घाँसभित्र कला दिव्य रङ्ग लेख्दछ सुन्दर ।
सजीवता थपी रम्य, मेलको बन्न चातुरी ॥
वल्लीमा फल्दछन्‌ रत्न कलाका चारू पत्रका ।
हवामा छुन्मुनाएर रङ्गीचङ्गी बनी निका ॥
वृक्ष छन्‌ जूनमा बढ्ने कैमुदीको सुगन्ध ली ।
दिव्य कोमलता नै छ विशेष गुण ती भरी ॥
बाङ्गाटिङ्गा कतै छैनन्‌ असुन्दर मुखाकति ।
कलीलो दिव्यता नै छ स्वर्गको मञ्जु पद्धति ॥
बास्ना त्यहाँ इन्द्रियमा घुसी आत्मा समाउँछ ।
वसन्त नित्य भै छैन लाग्दो चिच्याट चित्तमा ॥
हरिया नित्य छन्‌ पात श्वास वास समन्वित ।
सौन्दर्य नै पिई बन्ने राम्रा बान्की कलायुत ॥
मीठो शीतलतासाथ गानको मृदु गौरव ।
दिलै गद्‌गद पारेर पक्षी लिन्छ झुलीकन ॥
लहरा हाँगिएका छन्‌ नटी झैं चारु-भूषण ।
हरेक चाल आनन्द नाचे झैं पत्र भैकन ॥
पुष्पदार हरा हाँगा पन्ना कोमल पल्लव ।
हजार इन्दुका रश्मि पार्दछन्‌ राम-वैभव ॥
छैन बादल स्वर्गैमा पृथिवीको सिँगार त्यो ।
जल दिन्छ हवा खालि ज्योतिले शीतरश्मिको ॥
वृक्षले सिर्जना गर्छन्‌ ऋतुदार नयाँ रँग ।
विभिन्नता राख्नलाई दृश्यमा चारुतासँग ॥
कालै न छ जिते जस्तो छैन झैं परिवर्तन ।
खालि काल छ राखेको राख्न ताल र नर्तन ॥
जता हेर्‍यो उतै सुख्ख जुनेली बन्छ झल्मल ।
छैन ताप कतै चिन्ता आत्मा बल्दछ शीतल ॥
तर यस्तो शीतलता पृथिवीमा छ बाहिरी ।
दिलमा भित्र आत्मामा घुम्छ यो तर माधुरी ॥
(१६८)

बनी मीठा बान्की सरस कलिला भै लहलह ।
शिरा राम्रा पाई मधुर पतला स्निग्ध सतह ॥
जुनेली आभामा अलि अलि दिने चारु झलक ।
रसीला राम्रा छन्‌ मधुमय सुगन्धी किसलय ॥
हिलेका हाँगामा मृदु अनिलले लोल ललित ।
इशारा आनन्दीसरि सुख लिँदा शीतलसित ॥
छिटो ज्यूँदो मीठो सरसपनका कोमल मुना ।
कतै झुप्पा झुप्पापसित चलिरहेछन्‌ छुनुमुना ॥
(१६९)

त्यहाँका चाला नै रसमय उज्याला मृदुकला ।
त्यहाँ छैनन्‌ केही विरह-गर्‍हुँगा भाव अमिला ॥
छ अस्तित्वै सत्‌ झैं पुलकमय रङ्गीन हलुका ।
हुनू नै आनन्दी भजन कृति औ नृत्य र कला ॥
(१७०)

लिपिन्छिन्‌ बास्नाले सरस छविले भूमि सिहँली ।
फुलेका छन्‌ ढुङ्गा पनि कुसुम झैं कोमल त्यहाँ ॥
नसा राम्रा रङ्गी मृदुल ढँग हाँगा रसमय ।
थुँगा झैं ढुङ्गामा विधुकर झझल्किन्छ मधुर ॥
(१७१)

कतै ता बोल्ने छन्‌ तरु पनि मुनामा स्वर भरी ।
झरेका अर्नाका निकट रजत-स्वादु लहरी ॥
छ छं छं छं छं छे सलिल स्वरमा गानतरल ।
सधै नाची बोल्छन्‌ मुखरित हुँदा वृक्ष मृदुल ॥
(१७२)

कुँदेका जस्ता छन्‌ दलहरु हरा बोटहरुका ।
त्यहाँ ज्यादा देख्थे नृपति सुख चैतन्य तरुका ॥
नदेख्ने भै आँसु प्रखर दुखका पार्थिवकण ।
सुधाले पोषेका तरुवर फुलेका सुखसँग ॥
(१७३)

जहाँ जन्मै छैनन् मरणहरुको अन्त पनि नै ।
जहाँ दुःखै छैनन्, कटु वचन काँढा पनि न छ ॥

जहाँ सौन्दर्यैको मृदुलपन नै जीवन थियो ।
त्यहाँ ती राजाको हृदय अलि आनन्दित भयो ॥
(१७४)

टिपेका हाँगामा कुसुम कलिला हातहरुले ।
न देखिन्थे चोटै मृदुलदल ज्यादै लघु भई ॥
त्यहाँ लागीहाल्थे त्वरित रसिला कुड्मलहरू ।
हजारौं पत्तीका तहहरु लुकी गोलघरमा ॥
(१७५)

कतै बास्नाका छन्‌ लहर रँगमा रम्‌रम हुने ।
कतै ज्वाला बल्छन्‌ झिलमिल बनी फूल रँगिने ॥
यता यारिन्‌ फुल्छन्‌ सुरयुवतिका बोटहरुमा ।
उता बोली फुल्छन्‌ मृदु कुसुमका ओठहरुमा ॥
(१७६)

त्यहाँ चिल्ला चिल्ला सतह हरिया पुष्प तरुका ।
हरा हाँगामा छन्‌ विविध चिडिया पुष्पसरिका ॥
भुवा राम्रा रङ्गी कलकल गरी कुञ्ज महिमा ।
सदा गाई बस्ने मधुर स्वरका नृत्यहरुमा ॥
(१७७)

उडी जाँदा ढल्की मधुर गतिले रङ्ग तलको ।
भुवाका देखाई नजर लिइ राम्रा टलकका । ॥
बनाई चूँचूँले पवनकन आह्लादित सब ।
उडेका फूलै झैं विहगहरुू बोल्थे नव नव ॥
(१७८)

त्यहाँका पन्छीको गरिसकिनु के वर्णन छ र ?
उज्याला स्वप्ना झैं चिरबिर गरी आठ प्रहर ॥
सबै छन्‌ जूनेली स्वर मुख लिई चन्द्रसँगमा ।
कुरा गर्दा मीठा हृदयकन पोखेर रँगमा ॥
(१७९)

भए बेला सुत्ने कुसुमहरुका पत्रहरुले ।
सजाएका राम्रा नरम गुँडमा मस्त सुखले ॥
सुतेका हन्छन्‌ ती मधुर सपनामा कुसुम झैं ।
स्वतन्त्रानन्दी भै निशि पनि नभै स्वर्गतिर ता ॥
(१८०)

त्यहाँ आँखामा छन्‌ चमक हँसिला दिव्य सुखका ।
जहाँ व्याधा छैनन्‌, शरहरु न पुग्छन्‌ निठुरका ॥
खुलस्ती आनन्दी दिलभर भई कण्ठ भरिला ।
त्यहाँ बोल्छन्‌ पन्छी मृदु किरणले प्रेरित भला ॥
(१८१)

कन्याई चुच्चाले जिउतिर मिलाईकन भुवा ।
गरी फर्फर्‌ राम्रो सुरभित चलाई मृदु हवा ॥
यसो तानी घाँटी लघु ढलक ली दृक्‌ चमकका ।
हँसीला वाणीले हृदयकन छुन्छन्‌ कति निका ॥
(१८२)

सफा ऊँचा मीठो विधुलसित आनन्द हलुका ।
सूगन्धी ज्यूनाको रसमधुरता लीकन निको ॥
बने झैं हृद्‌वाणी पुलकित त्यहाँ प्राकृत ध्वनि ।
सुखै झैं ज्यूनाको मुखरित छ हाँगाहरुमनि ॥
(१८३)

यहाँका हावामा अमृत-रसको गन्ध हलुका ।
यहाँका दृश्यैमा मधुर सुषमा फुल्दछ फिका ॥
यहाँका शब्दैमा दुखरहितताको मृदुपना ।
छ झल्केकी बागै कलकल सुखाऽस्वादन घना ॥
(१८४)

नयाँ बोली मीठा अवनितलमा नै नसुनिने ।
नयाँ झल्का राम्रा उदधि पृथिवीबीच नहुने ॥
मसीना तृष्णाका सकलपन झैं शोभन मिही ।
त्यहाँ क्यै पाइन्थ्यो जुन रहित भै दुःख छ मही ॥
(१८५)

त्यहाँका फूलैमा रँगहरु नयाँ क्यै मधुरता ।
नयाँ बान्की, अर्कै ढँग मृदुलता दिव्य हलुका ॥
छिनाले ब्रह्माको कनकमय मानो कुँदिइँदा ।
बने झैं रेखा छन्‌ हृदयकन सन्तोष रहने ॥
(१८६)

त्यहाँको सन्तोषै पनि न छ दिने श्रान्ति दिलमा ।
छ यौटा नै बाँकी अब लघुसिँढी पूर्णतिरमा ॥

भनी लाग्ने मीठो तवर मन सन्तुष्ट हुन गै ।
रहोस्‌ अद्लीबद्ली विकसित रहून् रूपहरु झैं ॥
(१८७)

"यही यौटै हो वा पर पनि कतै स्वर्ग छ" भनी ।
त्यहाँ सोद्धा भन्छन्‌ सुरपति "हजारौं अझ पनि ॥
बनेका छन्‌ राम्रा प्रभृहृदयका दिव्य महिमा ।
म जस्ता राजा छन्‌ कति कति महान्‌ विश्वभरमा ॥"
(१८८)

कुनै पन्छी बोल्यो 'पिउ पिउ' कुनै चाँचर 'च च' ।
कुनै 'कुर्‌ कुर्' लिन्थे हृदयसित प्रेमी प्रतिध्वनि ॥
कुनै "को हो को हो' कति 'कुलुलु" कोही 'कल कल' ।
कनै 'चीँ चीँ कल्‌बुल्‌ चिरिरि चुइँ चूँ चूँ" प्रतिपल ॥
(१८९)

कतै 'काफल्‌ काफल्‌' 'लहलह' कतै ता "चहचह' ।
"झझिल्‌ झिल्‌' क्वै बोल्छन्‌ 'रुनुझुनु' कतै ता 'छुनुमुनु' ॥
कतै 'पासल्‌ पोसल्‌' 'पलपल कुकुल्‌ कुल्‌ मुनुमुनु ।'
(१९०)

कतै झुल्दा पन्छी किसलय नयाँमा तह तह ।
त्यसै हल्की हल्की मुखरित छ मीठो 'चह चह' ॥
"फफर्‌ फर्‌ फर' गर्छन्‌ विहग सब उड्दा वरिपरि ।
त्यसै झारी धूलो सुरभित मजामा झरझरी ॥
(१९१)

चरो इन्द्रेणीले नृपतिकन देखी चमकले ।
'छ छं छं छं' बोल्यो जिउकन हिलाई भडकले ॥
फिँजायो लम्पङ्खे रँग ललित लामो झिलिमिली ।
उडी चम्क्यो गम्क्यो जलबिच पस्यो झल्झल बली ॥
(१९२)

त्यहाँ छन्‌ बाटूला मखमल मुनाको तट लिने ।
गरा जस्ता राम्रा मरमर किनारा मृदुकने ॥
जडेका ढुङ्गा झैं झलझल जहाँ सैकत कणा ।
सितारा झैं झल्झल्‌ लसित छ उज्यालो छविसँग ॥

उज्याला बत्ती झैं लहर मणिका रङ्ग विविध ।
झझल्‌ झल झल्‌ गर्छन्‌ विधुकर खुलाई बहुविध ॥
(१९३)

कतै माला राम्रो जललल बनी झ्यालउपर ।
शशीको ज्योत्स्ताको मणिमय उज्यालो छ लहर ॥
जहाँ झल्की शोभा मृदुवचनका रङ्गहरुमा ।
परी हाँसी हेर्छन् तलतिर बनी दिव्य सपना ॥
(१९४)

त्यहाँ खम्बा खम्बा छविमय अहा ! रत्नजडित ।
सिँगारी राखिन्छन्‌ सुरकुसुमले सुन्दरसित ॥
जहाँ इन्द्रेणीको ढँग रँग लिने शीतल लव-
हरू झल्कीमल्की लघुतवर झर्छन्‌ झलमल ॥
(१९५)

त्यहाँका भै नै छन्‌ मृदुल मणिका सम्म सतह ।
बिछाएका राम्रा मखमलहरू छन्‌ तह तह ॥
कतै बाटूला छत्‌ मरमर जडेका तर कहीं ।
अनेकौं श्रेणी छन्‌ नृपकन दिने आसनहरू ॥
(१९६)

त्यहाँ छन्‌ झल्केका कनकमय चौकोस हँसिला ।
उठाएका बुट्टा झलमल बनेका मणि जडी ॥
उज्यालो गर्ने छन्‌ मणिहरु बडा झाडहरुमा ।
त्यसै धप्‌धप्‌ गर्ने द्युतियुत कतै रङ्गहरुमा ॥
(१९७)

थियो यौटा हीरा धपधप बलेको त्यस थल ।
उज्यालो बत्ती झैं छविमय बनाई झलझल ॥
म त्यो हीरा पाऊँ यदि अवनिमा भूप सबको ।
महासम्राटको नै मुकुटमणि बन्थें सहजमा ॥
(१९८)

पुगे घुम्दै घुम्दै सुरपति र दुष्यन्त सँगमा ।
उज्यालो नाचेको घरतिर बडो काँचमहल ॥
जुनेली शोभाको भुइँ झलकले निर्मल सफा ।
घरै नै झल्केको स्फटिकभर हाँसीकन प्रभा ॥
(१९९)

त्यहाँ इच्छा जस्तो रँग दिन सजीलो हुन गई ।
नीलो आस्मानी वा अरुण छवि वा रङ्ग हरियो ॥
लतामा लच्केको विविध मणिको झल्ल झलक ।
मिलाई बस्नेछन्‌ सुरयुवति लुक्दै दिन टक ॥
(२००)

भयो खेल त्यहाँ यौटा दुष्यन्तअघि अद्‌भुत ।
लम-कोसे मिही भौंका परीका नखरासित ॥
(२०१)

अँध्यारो भो सारा महल पहिले शून्य हुन गो ।
विनारूमै रङ्गै ध्वनि-रहित झैं सिर्जनअघि ॥
त्यहाँ झिल्झिल्‌ झिल्क्यो अनुपम उज्यालो मधुमय ।
त्यही बन्दै आयो विधुवदन सङ्गीतसँगमा ॥
(२०२)

थियो गाना मीठो मधुमय 'न हूँ हूँ बहुत म ।'
भने झैं ढीलो भै किरण लहरी झैं रम रम ॥
अँध्यारो फाटे झैं मिरिमिरि भयो ठाउँहरुमा ।
झिलिल्‌झिल्‌झिल्‌ झल्क्यो छवि विधुविना आकृतिविना ॥
(२०३)

त्यहीं बन्दै आयो सरस मृदुरेखा र वदन ।
'अहं' जस्तो मीठो लहरहरूमा झन्न झनन ॥
भयो सिङ्गो बान्की छविमय सबै इन्द्रियहरू ।
बनेको लाएको वसन सुन झैं झल्मल हुने ॥
(२०४)

बढी झन्क्यो गाना झननन सुधासिन्धु छवि झैं ।
उदाएका देख्थे नृपवर महाविष्णु रवि झैं ॥
हजारौं पन्छीका मृदु स्वर तथा ज्योति लहर-
हरूमा जागे झैं स्वरहरु उठे स्वादप्रहर ॥
(२०५)

परी-पन्छी उड्छन्‌ मधुर रसनाका रवहरू ।
प्रशंसा झैं गाई जलद-वसन-व्योम निकट ॥

झिझिल्‌ झिल्झिल्‌ गर्दै अब सुरहरू जन्मन गए ।
सबै जोडी भन्छन्‌ कर 'जय स्वयम्भो जय ! जय !'
सबै आँखा मिच्दा कर दुइ जुटेका सुर उठे ।
गिर्‍यो पर्दा लामो जलदसरिको श्यामलपट ॥
(२०६)

झर्‍यो राम्रो दोस्रो पट हरि थिए ध्यानसहित ।
फुकी आयो यौटा कमल दिलको स्वप्नसहित ॥
त्यहाँ गाना जस्तो मधुर रसले बान्किन गई ।
उठिन्‌ लक्ष्मी ब्यूँझी हँसमुख प्रभा झैं विभवकी ॥
(२०७)

तिनी 'खै खै' भन्दै हरि बिउँझिए हात दुइका ।
इशारा फैलाई तब निकट देखेर कमला ॥
"तिमी मेरी माया मसँग बस" भन्छन्‌ र कमला ।
झुकी आँखा बन्छिन्‌ ललितवदनी लज्जतसँग ॥
(२०८)

विष्णुले तब ती लक्ष्मीसाथ सोधे, 'तिमीकन ।
के के चाहिन्छ त्यो चाँडै पुर्‍याउँछु तिमी भन !"
(२०९)

भन्दा ती कमला भन्छिन्‌ 'सिँगारहरु सुन्दर ।
प्रभुको प्रेमका निम्ति पाऊँ सज्न मनोहर ॥"
(२१०)

त्यति भन्दा तब नभमा, झझल्ल झिल्किए तारा ।
रँग झल्के अवनि उठिन्‌ रम्य बने जगत्‌ तारा ॥
(२११)

व्योमविहारी ग्रह उडुका स्वरूप देखिए झल्ल ।
प्राकृत ढङ्ग लिएका गतिमान्‌ रत्न भरी झलमल्ल ॥
(२१२)

आँखाबाट छटा झिलिक्क हुन गो हाँसो भयो चन्द्रमा ।
श्वासै वायु भयो सुगन्ध लहरी जो नन्छ हृत्‌केन्द्रमा ॥
नालाको टक भो नशा शिर भयो आकाशको गुम्मज ।
बन्छन्‌ रोम अनेक शस्य कलिला गाला बने अम्बुज ॥
(२१३)

यस्ता ज्योति अनेक रङ्गहरुका झल्की उडी बन्दछन्‌ ।
लाखौं चीज अनेक रङ्गहरुका आश्चर्य जो बन्दछन्‌ ॥
पृथ्वीमा, प्रतिबिम्बि ती तर त्यसै व्यर्थै भए बन्दछन्‌ ।
आँखा मर्त्य र विष्णु देख्न नसकी अन्धा सबै बन्दछन्‌ ॥
(२१४)

यस्तो सिर्जन-दृश्यवाद झरिगो पर्दा र नाचे नटी ।
स्वर्वेश्याहरु फेरि त्यो महलमा झीना नचाई कटी ॥
कोही छंछम निर्झरी बनिगए कोही बने निम्नगा ।
वल्लीतुल्य अरू, कुनै कुसुम झैं कोही शशी-वृत्तगा ॥
(२१५)

यस्तो नृत्य सकेर सुन्दर यहाँ फुस्रो हुने वर्णन ।
फर्के बागतिरै दुवै नृपति ती आनन्द पारी मन ॥
यौटी दिव्य ठिटी कुरङ्गनयनी छड्के गरी दर्शन ।
दुष्यन्त प्रभुको मुहारतिरकी बन्दी प्रशंसा धन ॥
(२१६)

सम्झी झट्ट शकुन्तला नयनले "को हो" भनी सत्त्वर ।
हेरी शान्त भए थिएन त्यसमा त्यो प्रेम टूना तर ॥
के जित्थे सुरदेशका लघुपुरी त्यो मोहनी सुन्दर ।
बिर्से तैपनि त्यो वियोग अघिको ती स्वर्गमा भै तर ॥
(२१७)

प्रशंसा गरी नृत्यका बात धेर ।
गरी फर्किए भूप हाम्रा नुहेर ॥
बिदा भैगए आइहाल्यो विमान ।
झर्‍यो त्यो धरातर्फ गाएर गान ॥
(२१८)

परीले सबै गान गाएर हेरे !
झरे फूल माला त्यहाँ धेर बेर ॥
इशाराहरू गर्दथे देववर्ग ।
बिदा गर्दथ्यो पुष्पको वृष्टि स्वर्ग ॥
(२१९)

महाराज दुष्यन्तका कीर्ति सारा ।
सुनाएर त्यों सात संसारलाई ॥
बडा पङ्ख राम्रा उचालेर हाँकी ।
झर्‍यो यान सङ्गीत मीठो बनेर ॥
(२२०)

यता ओर्लिंदा भूप दुष्यन्तलाई ।
धरा क्यै फिका लाग्न गो दृष्टिलाई ॥
त्यहाँ एक टूना उज्यालो हुनाले ।
बन्यो स्वर्ग झैं सम्झनाले छुनाले ॥
(२२१)

जसै मेघका भाँग छोडेर ओर्ले ।
फुलेका उज्यालो प्रभाले छुनाले ॥
कहाँ दिव्य लावण्यकी मूर्ति होलिन्‌ ।
भनी सोच्न लाग्दी भई कल्पनाले ॥
(२२२)

भुलेका थिए स्वर्गमा त्यो वियोग ।
फिर्‍यो दैन्य पृथ्वी नजीकै हुनाले ॥
नयाँ एक आशा मिलेको विषाद ।
भने आँसु झल्का रँगी झल्कनाले ॥
(२२३)

हजारौं थिए शैलका मञ्नु कृञ्ज ।
उडी आउँछु स्वागती सम्झनाले ॥
हुनैपर्छ ती क्रूरताकी शिकार ।
त्यहाँ प्रेमको तुल्य टूना हुनाले ॥
(२२४)

जसै देखियो एक सौन्दर्य कुञ्ज ।
नदीले चिरेको हरा दृश्य ताल ॥
सफा फेन रेखा झरेको घुमेर ।
भयो नाग जस्तो दिशा उत्तरीय ॥
(२२५)

बिहानी चराका पखेटा उज्याला ।
कुनै स्वर्गको गुह्य चोरूँ भनेर ॥
लिई शीतथोपा उडेका नजीक ।
बनी भान दिन्थे पुकारा गरेर ॥
(२२६)

त्यही हो भनी सम्भिँदा हेमकूट ।
जहाँ सूर्यको कान्ति बल्थ्यो सुवर्ण ॥
अनेकौं अरू शृङ्गको बीच साथी ।
सुनौला चुचूराहरू बीच माथि ॥
(२२७)

त्यहीं ओर्लिने आशयी भै विमान ।
चल्यो त्यो दिशामा हवा शुद्ध खान ॥
जहाँ नीरका शिल्पकारीसमान ।
थिए शैल चूडा सुनौला बिहान ॥
(२२८)

कुटी एक आनन्दको चारु देखे ।
पराले छ छाना झरी रङ्गिएको ॥
दुवै झ्यालवाला जहाँ देवदारु ।
सियाका बनी चारु टुप्पा रहन्छन्‌ ॥
(२२९)

सफा मर्मरे ठाउँमा स्निग्ध भूमि ।
छ सम्म्याइएकी लगाएर बोट ॥
जहाँ फुल्छ झुप्पा बनी रम्य रङ्ग ।
सफा पारिलो नेत्रले चुम्बिएर ॥
(२३०)

हरा कोखमा बाष्पजाली उठेको ।
पछ्यौराहरू लर्किए झैं झरेर ॥
पहाडी प्रसूनादि शृङ्गारवाली ।
छ त्यो शैल शोभा बढी चारु हेर ॥
(२३१)

त्यहाँ शुभ्र सोताहरू खान पानी ।
झरे झैं सफा बाग झैं देखिनाले ॥
जटाजूटका दिव्य ती कण्ठभूषा ।
सुगन्धी फुली केश झैं धूर्जटीका ।
झरेतुल्य नाला थिए क्षेत्रमाथि ॥
(२३२)

ओर्ल्यो दिव्य विमान शैल-शिरमा फाटेर हुस्सू अब ।
देखिन्थ्यो तल दृश्य चार महिमा चीरा परी गौरव ॥
साना छन्‌ कुइरा यताउति अझै देखिन्छ नाला पनि ।
झीनो बाफ उठेर मिर्मिर हुने क्यै वक्ररेखा बनी ॥
(२३३)

किरण सूर्यका प्रथम कोमल ।
समर गर्दथे बाफका तल ॥
विविध रङ्गमा जुट्न गैकन ।
ठाउँ ठाउँमा हृदयरञ्जन ॥
(२३४)

अरुण कान्तिले वरुण-स्वप्नमा ।
थोर बेरको मृदु विलास ली ॥
शुभ्रता लिँदा बिउँझिँदो जगत्‌-
तुल्य दृश्य त्यो ललित देखियो ॥
(२३५)

सलिलसुन्दरी त्वरित निम्नगा ।
झलल भल्किइन् धवल रश्मिमा ॥
(२३६)

कोरिई सफा लहलहाउँदा ।
हरित खेतका कोण सुन्दर ॥
स्पष्ट बन्दछन्‌ प्रबलता लिँदो ।
गगन दीपका धवल रश्मिमा ॥
(२३७)

स्मृतिपटप्रभाभित्र छेकिने ।
यवनिका बनी वाष्पजालिनी ॥
दिल अचेतमा किरण मिर्मिर ।
हटिसकी त्यहाँ स्पष्टता थियो ॥
(२३८)

शीत बिन्दुका सार झल्मल ।
अवनि बन्दछिन्‌ त्यो बिहानमा ॥
नयनबिन्दुका रङ्ग झल्कनै ।
अवनिको थियो मधुरता त्यहाँ ॥
(२३९)

रुनु पनि प्रियाका वियोगमा ।
दिव्य माधुरीपूर्ण देखिने ॥
नेत्रमा लिई मधुर झल्झल ।
सम्झना, रहे नृपति एकला ॥
(२४०)