Shakuntala/shodasha-sarga
लज्जाका सित पहिले बनी अबोला ।
लाम्चा ती दृग छविला शिखारु काला ॥
बोल्नाको सरस सिकेर ढङ्ग थोर ।
हाँस्दा छन् अलि अलि मन्द मुस्किएर ॥
(१)
जो भाषा छ अधरबीच बन्द बन्दी ।
आच्छन्ना सुमदिल भित्र झैं सुगन्धी ॥
बोलूँ झैं अधर सुचारुबाट बन्दी ।
चालैले मुखरित हेर ! चारुछन्दी ॥
(२)
ढीलो जो सुमकलिको छ बन्द चाल ।
खुम्चे झैं पवन चली सुमन्द ताल ॥
त्यो नौली छ किरणको फुलेर खुल्दी ।
बास्नाले मधुर छिटी छ चारु झुल्दी ॥
(३)
जो बाला सुमकलि झैं लिएर दाना ।
आँखामा सरस निशीथ बन्द पाना ॥
छातीका तह तहमा भएर नाना ।
रुन्थी त्यो मुदितमुखी छ मूक गाना ॥
(४)
लाली जो शरम छिटो थियो अगाडि ।
ऊषा झैं मृदु मुखबीच स्वर्ग छाडी ॥
त्यो थोरै अब पतला छ सुस्त सुस्त ।
बानीले विजय हने स्वभावतुल्य ॥
(५)
जो रेखा किसलयका प्रवाल बन्द ।
मोतीका लहर हुने सफा अमूल्य ॥
वन्य श्री जललहरी छिनो परेको ।
छोप्ने ती अधर खुलेर मन्द चल्छन् ॥
(६)
आँखाको चमक बनेर शब्द झर्थे ।
ती टिप्दा दृग ,नृपका गमक्क पर्थे ॥
ती भाषा गति-चपला सिँगारदार ।
झल्काले विवरणसाथ अर्थ लिन्छन् ॥
(७)
बोल्नैको रहर छिटो छ भित्र भित्र ।
बाधाले दिल तर रोकिने विचित्र ॥
ज्यादै नै मृदु दिलका मिहीन भाव-
लाई के प्रकृति अरू दिऊन् र हाय !
(८)
दोटै छन् लवज छ कोयलीसमान ।
आच्छन्ना किसलयमा वसन्त चारु ॥
बोल्दा ती मधुमय वन्य भाव सारा ।
गर्दी ती मुखरित छन् मिठासद्वारा ॥
(९)
थोरै नै समयपछाडि ती उज्याली ।
जो बोल्थिन् मनको मिठास चारु हाली ॥
पातैका मधुर रसनाहरू मिलेर ।
बैंसालु प्रकृत मुहारतुल्य हेर ॥
(१०)
फूलै झैं मधुर ऋतुकी मिठासवाली ।
प्याला झैं मधुमय बैंसकी उज्याली ॥
चाञ्चल्य प्रकृतपना सुचारु पारी ।
डाक्ने झैं मधुप भइन् सिँगार पारी ॥
(११)
जान्थिन् ती कहिले नदीतटतिरै ऐना जमेको जल-
मा हेरूँ मुखको मनोहर छटा लालित्य आफ्नो भनी ॥
सिक्थिन् ती कन ठाउँमा छ जिउको शोभा तथा मोहनी ।
कस्तोले मन खैंचने नृपतिको भन्ने परीक्षा गरी ॥
(१२)
गरूँ वश पराइको मदन-मोहिनी भैकन ।
सिँगारहरुले खुली नजरनिम्ति टूना बनी ॥
अनेक मृदु चालका सरस झल्किँदा लज्जत ।
जपीकन हिंडाइमा जन-चकोर पारूँ भनी ॥
(१३)
जो सङ्कोच मुनासमान पहिले खुम्ची सधैं घुम्रियो ।
त्यो न्यानोपनले फुकेसरि भयो पाई उज्यालो अब ॥
आखाका भमरा दुवै वदनको गर्ने प्रशंसा भए ।
भित्री लज्जत क्यै खुला हुन गई झुल्थिन् हवामा मृदु ॥
(१४)
तारासमान नभमा दुइ चार बीच ।
त्यो श्यामली वनविषे छविकी जुहार ॥
पर्दा लिई मधुर मिर्मिरकी लुकेको ।
हाँसी खुली अब त चम्चम भै उदाइन् ॥
(१५)
नङ्गा हरा मृदुल रेशमका वसन्ती ।
भावादिका हृदयका किरणेच्छु बन्दा ॥
ती सुस्त सुस्त हलुकासँग दी प्रहार !
खोज्छन् महीपति महीरुह झैं, लता झैं ॥
(१६)
लज्जा लिई विधुमुखी घनबीच रानी ।
ज्योत्स्ना छरेर पतला रसरूपखानी ॥
चाँदी किनार पनि छन् अलि छोपिएकी ।
लज्जासमेत मनमोहन झैं बनाई ॥
(१७)
बल्दा दिवाकरसमान प्रतापगाला ।
मध्याह्नबीच यसको अब चारु चाला ॥
पाई बनी चपल झैं मलयप्रवाह ।
धेरै मिठास गतिबीच फुलाइदिन्छिन् ॥
(१८)
सानी बनी लहर झैं मृदु मालिनीकी ।
नाच्थिन् तिनी छविमयी सुखसाथ चोखी ॥
झल्की घुमेर वनमा रविरश्मितुल्य ।
ती भूपको वदनको छविमा अमूल्य ॥
(१९)
नालासमान दुइ मिल्न लिएर इच्छा ।
मिल्थे हरा विपिनमा विधुका अगाडि ॥
पीयूषका किरणले जल जिन्दगीको ।
मीठो गराउन बराबर फूलनेर ॥
(२०)
बोल्थे कोकिलले वसन्त सपना जो फूल भै फुल्दछन् ।
बैंसे मञ्जुलता हिलीकन सबै बास्ना मिही खुल्दछन् ॥
साना मञ्जु सुगन्धदार मसिना भावादि उन्थे जहाँ ।
गर्थ्यो शासन भारले मधुरताको वन्य त्यो मन्दिर ॥
(२१)
गर्थे भाषण भाव वन्य खगले त्यो दृश्य बन्थ्यो कथा ।
झर्थ्यो झर्झर फुलको रज त्यहाँ बस्थे जहाँ ती दुई ॥
मानो सौमन भाव झैं विपिनका ती मूर्ति छन् मानव ।
मानो ती दुइको अभाषित कुरा बास्ना बनी चल्दथ्यो ॥
(२२)
बिहाघर बन्यो वनै तरुलता बने यज्ञ झैं ।
बने कलश फूल नै हरित शैल वेदीहरू ॥
बने रँग शिखासरि प्रकृति बीचका अग्नि झैं ।
ध्वजा बहुल झुम्किए पवनबीच भै फर्फर ॥
(२३)
पुरोहित वसन्तले लिखित रङ्ग-रेखाहरू-
सितै मधुर वाद्यका विहगकण्ठ बोल्थे जहाँ ॥
वितान पनि व्योमको मुदित भो अबीरे बनी ।
मुना शिशु मुसुक्क छन् मृदुल रङ्ग नाना त्यहाँ ॥
(२४)
नवीन रँग वस्त्रका युवतिका थिए रेशमी ।
सुगन्ध अब प्रेमले महलमा बनेली छिट्यो ॥
चले भ्रमर भुन्भुनी द्विजसमान बाँचीकन ।
मनोहर प्रसूनका मृदुल पत्रका अक्षर ॥
रँगीन मधु राखिने मृदुल हेर प्यालाहरू ।
बन्यो मदन नै यहाँ अब प्रबन्धकर्ता छिटो ॥
(२५)
केही रोज बितेर भो अनि कुरा गान्धर्व गर्ने बिहा ।
मञ्जूरी सबको भयो र त्यसको छोटो तयारी भयो ॥
त्यो राम्रो लहरा प्रसून जगमा त्यो भृङ्ग औ पुष्पको ।
जस्तो वन्य विवाह आफुखुशको भो चित्तको मेलन ॥
(२६)
त्यसै वेला फागू प्रकृति-गृहमा सुन्दर फुक्यो ।
भरी रङ्गीचङ्गी तरुवर त्यहाँ चीरहरुझैं ॥
परी हाँसे हाम्रो मधुमय वसन्ती वसनमा ।
घसेका छन् फा ती मृदु वदनका रङ्ग-रँगमा ॥
(२७)
घडा पोली राम्रा सुरपुर-परीले तलतिर ।
अटालीमा बस्दा किरणपथले रङ्गहरु दी ॥
कतै सिर्का छिर्का मधुर पिचकारीहरु दिए ।
सबै हाँसी हाँसी रँग विविधमा प्लावित भए ॥
(२८)
उषाका झ्यालैमा दिनकर गई स्वर्ण करले ।
त्यहाँ हाने लोला ललित मृदु लाली सरसका ॥
बने पोका राम्रा जलद रँगका व्योमतलमा ।
गवैया पङ्खीका हृदय पनि पारी छिरबिर ॥
(२९)
सुनौला भै जाई किसलयकलेजी परि मुना ।
हरीया भै नाच्छन् धवल रँग चम्पा हुन गई ॥
जपा रातो, राम्री जुइ कमल सेतो कनकको ।
बने चम्पा राम्रा गगनरस इन्दीवर बन्यो ॥
(३०)
छिटी खुस्बू राम्रा प्रमुदितमुखी वायुसँगमा ।
चली जिस्की बस्ने युवति कुसुमी हेर नखरै ॥
यसो छल्दै बङ्गी मृदुमय तरङ्गी रँगरँग ।
बने चाला बैंसे सहृदय हिली चारु विनता ॥
(३१)
कुनै भो भो नाई अब रँग पुग्यो भन्न सरस ।
नुही ढल्की बङ्गी छुनुमुनु गरी छन् मृदु रस ॥
गठीला छातीमा मदन-रँगले छुन्छ छविला ।
चरा बाजा डोल्छन् लहर रँगमा नाच्दछ खुला ॥
(३२)
छ होरीको लीला प्रकृत ढँगको कृष्ण प्रभुको ।
कुनै घुम्टो लिन्छन् अलि अलि खुला छन् अन कुनै ॥
कुनै लुक्छन् झाडीतिर मुख दिई केसर रँग ।
प्रसन्ना भै लिन्छन् प्रियतम खुशाऊँसरिसँग ॥
(३३)
यस्तो ढङ्ग भयो बिहा विपिनका राजा बने सूर्य झैं ।
मानो लाज बनेर बादल उषा जस्ती बनिन् ती बधू ॥
छोटो रङ्ग गुलाबकी सरसरी आएर वैलीकन ।
घुम्टीले मुख ढाकिएर दिलमा आनन्द मात्रै बनी ॥
(३४)
छीटो छाती उप्सिई ओर्लिएर ।
चाला जस्तो कोकिलाको लिएर ॥
पारावारै बैंसको उर्लिएर ।
छुन्थ्यो जान्थ्यो तुल्य त्यो छाल हेर !
(३५)
रङ्गी-चङ्गी फूलका भाव मीठा ।
चल्थे वल्की ती शिरामा नवीन ॥
झल्की-झल्की छाल झैं मालिनीका ।
स्वप्ना जान्थे हृद्जगत्मा झझल्की ॥
(३६)
सौन्दर्यैकी कोमला दिव्य रानी-
लाई मानो रश्मिले स्वर्गबाट ॥
रानी हाम्रो विश्वकी हो भनेर ।
मानो जान्थे पाउ राम्रा चुमेर ॥
(३७)
कोही कोही फूल छर्थे विवाह ।
रोई रोई हर्ष हीरा उज्यालो ॥
बत्ती बाल्थे फूलले दिव्य रङ्गी ।
धूपै जल्थे मग्मगाएर श्वास ॥
(३८)
पारावारै पार आई समीर ।
सन्देशार्थी केश छोएर जान्थ्यो ॥
राती हाम्रो दूरका द्वीपबाट ।
आयो खोली स्वागतार्थी कपाट ॥
(३९)
फुल्दा हाँगा भन्दछन् चारु चारु ।
हाम्रा लावा बर्बराएर झारूँ ॥
उड्दा पन्छी भन्दछन् स्वर्गसम्म ।
रङ्गी-चङ्गी हर्ष फर्फर् फिँजारूँ ॥
(४०)
नाचूँ नाचूँ भन्दछन् छाल छम्छम् ।
झल्का झिल्का झल्झलाएर झल्झल् ॥
धप्कूँ धप्कूँ भन्दछन् शैलशृङ्ग ।
भन्छन् खोला गाउँदै जाउँ कल्कल् ॥
(४१)
ढुङ्ग्री लाई स्वर्गका जाइ हाँसी ।
लाली झुम्का लाउने चट्ट कल्की ॥
बेली बन्छे प्रेमको युग्म छाती ।
नाला राम्रा फुल्न लागे गिलाँस ॥
(४२)
जूँघा लाग्यो पुष्पले हेर जूँघे ।
ठट्टा गर्दै आजको यो बिहामा ॥
बोल्थे सारा जिन्दगी जिन्दगी नै ।
स्वप्ना पस्थी जिन्दगीको सँघार ॥
(४३)
फुल्दो बन्दो जिन्दगी आज खुल्दो ।
हावा बास्ना चित्तको भन्छ चोरूँ ॥
आधी छिप्ने आधि खुल्ने प्रभाव ।
लज्जा भारी बैंसको हो स्वभाव ॥
(४४)
गाला राम्रा फूलका हेर आज ।
लाली लाली छन् कहीले सुनौला ॥
बोले गाभा मञ्जरी चारु नाचे ।
नीला राता शब्दले अङ्ग भाँचे ॥
(४५)
भित्री आशा बीच काँढा छिचोली ।
फुल्थी फुल्थी आज पाई प्रकाश ॥
इन्द्रेणीका रङ्ग वर्लेर छिर्बिर् ।
बन्दा जस्तो हर्ष भो आज तिर्मिर् ॥
(४६)
मुन्द्रा मुन्द्रा चित्तका चारु हाली ।
बल्ली हल्ली रूखको फेद तल्ली ॥
छन्थी उठ्दै प्रेमका आज हाँगा ।
मीठा मीठा फूलका दीप बाली ॥
(४७)
रङ्गीचङ्गी जिन्दगी आज सारा ।
कैले यौटै सूर्यमा हुन्छ धप्धप् ॥
रङ्गीचङ्गी फुट्छ काहीं बनेर ।
झुप्पा टुप्पा झल्झलाएर झप्झप् ॥
(४८)
आत्मा भन्थ्यो 'आज हे दिव्य दूना ।'
टूना भन्थी 'दिव्य हे पूर्ण ज्योति ॥'
आँखा भित्रीबाट जो बर्र मोती ।
झर्थे सज्थे फूलका चारु लोती ॥
(४९)
मेनका स्फटिकतुल्य मनोज्ञ ।
शैलशृङ्गहरुबाट उज्याला ॥
ध्यानका नजरले तल हेर्थिन् ।
सुन्दरी शवलशैल रसामा ॥
(५०)
तारकासरि तिनी अति ऊँचा ।
स्वर्गशैल-चुचुराकन टेकी ॥
छन् अदृश्य तर सूर्यप्रभाको ।
तेजिलो यवनिका रहनाले ॥
(५१)
देख्दछिन् स्फटिकमण्डल चारु ।
वायुकी सब धराकन घेर्दो ॥
पारदर्शक हुँदा अलि सोही |
देखिने मधुर मोहन पृथ्वी ॥
(५२)
ध्यानले जब सुकेन्द्रित आँखा ।
कण्वको घरनजीक पुगेथे ॥
देखियो वन सुचारु झलक्क |
पुष्पदार महिमा हरियोमा ॥
(५३)
देख्दछिन् तब तिनी दुहिता ती ।
काँधसम्म नृपको छ उचाइ ॥
चारु वस्त्र रवि भूषण लाई ।
पुष्पको सरस बैंससमान ॥
(५४)
चट्ट चारु ढँगले लहरा झैं ।
ढल्किईकन लिँदी वर आड ॥
हर्षकी रँग फुँलेसरि चारु ।
पत्रदार हरियो वनभित्र ॥
(५५)
दृश्य त्यो तर झलक्क भएर ।
अल्पियो तनु निमेष हुँदैन ॥
"पत्रदार गिरिमा जल जस्तो ।
एक शुभ्र कुइरो हुन आयो ॥
(५६)
के अलच्छिन भयो कइरो यो ।
के भविष्य तिनको बदलिन्छ ॥"
यो विचारसित चिन्तित चार ।
अप्सरा महलतर्फ सिधारिन् ॥
(५७)