Prometheus

प्रमिथस

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा

प्रमिथस

महाकाव्य

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा

प्रकाशक	:	साझा प्रकाशन
संस्करण	:	पहिलो, २०२८
		दोस्रो, २०६४ (साझा प्रकाशनबाट पहिलो पटक ११०० प्रति)
आवरणकला	:	टेकवीर मुखिया
मूल्य	:	रु. ११०।–
मुद्रक	:	साझा प्रकाशनको छापाखाना, पुलचोक, ललितपुर
		फोन : ५५२१०२३, फ्याक्स : ५५४४२३६
		ISBN: 978-99933-2-640-3

दुई शब्द

नेपाली साहित्य-जगत्‌मा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा एउटा जाज्वल्यमान तारा हनुहुन्छ । उहाँले दिएर जानुभएका अनेक कृतिहरूको लागि उहाँलाई हाम्रो साहित्यको इतिहासले सधैँ सम्झिरहनेछ । यूनानी कथाको आधारमा लेख्नुभएको यो महाकाव्य प्रमिथस उहाँको अर्को सफल कृति हो र उहाँका अरूअरू कृतिजस्तै यो महाकाव्यको पनि स्वागत हुनेछ भन्ने आशा एवं विश्वास व्यक्त गर्दछ ।

लैनसिंह बाङ्गदेल
निमित्त उप-कलपति
नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिष्ठान

काठमाडौँ
२२-१२-०२८

भूमिका

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको प्रमिथस महाकाव्य नेपाली पाठकहरूको समक्ष प्रस्तुत छ ।

स्वदेशबाहिरका विषयवस्तुलाई नेपालीमा अँगालेर नेपाली कविहरूले विश्वका ती गरिमापूर्ण वा आश्चर्यजनक व्यक्तित्व र विषयहरूलाई निजी दृष्टि दिई अन्ताराष्ट्रिय भाव-प्रवाहको मानवीय स्वीकृतिस्वरूप गहण गर्ने प्रचलन आधुनिकताको विकाससँगसँगै नेपालीमा पनि देखा पर्‍यो । प्रमिथस त्यसै सन्दर्भको एक विश्वप्रसिद्ध यूनानी मिथ हो– 'अग्निनगर्भटाइटन्‌ देवता' । मानवजातिको लाभका लागि यिनले अग्नि चोरेका थिए । नेपाली साहित्यमा अन्ताराष्ट्रिय वस्तुको रूपमा अंगीकार गरेर प्रमिथसलाई देवकोटाले आफ्नो महाकाव्यको विशिष्ट पात्र बनाए ।

कविकै हस्ताक्षरमा प्राप्त भएको प्रमिस महाकाव्यको पाण्डुलिपि नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिष्ठानमा सुरक्षित छ । प्रमिथसको प्रथम सर्गको प्रारम्भिक अंश प्रगति मा क्रमशः प्रकाशित भइत्तकेको छ । प्रज्ञा-प्रतिष्ठानमा प्राप्त भएको मूलकापी र प्रगतिमा प्रकाशित भएको अंशको पाठमा भावसाम्य भए पनि शिल्पगत दृष्टिले हेर्दा धेरै फरक देखिन्छ । प्रस्तुत महाकाव्यको त्यही अंश प्रगतिमा छापिएको अंशको संशोधित, परिमार्जित रूप हो भन्ने लाग्छ । विज्ञ पाठकहरूको तुलनात्मक अध्ययनको लागि उपयोगी हुने हुनाले प्रगतिमा प्रकाशित भइसकेको सो प्रारम्भिक अंश पनि जस्ताको तस्तै परिशिष्टमा दिएका छौँ ।

यहाँ भएको प्रमिथसको पाण्डुलिपिका मूलकापीहरू जम्मा ५ थान छन्‌ र ११ सर्ग । दोसो मूलकापीमा चतुर्थ सर्गको १४ औँ श्लोकदेखि मात्र भेटिएको छ । स्टिचिंग गरिएको जिल्ला हेर्दा त्यसभन्दा माथिका पत्र हराएकोले शुरूका श्लोकहरू नभएको बुझिन्छ । यस्तै 'षष्ठ सर्ग' को ११ औँ श्लोक लेखिएको चौथो कापीको जिल्ला पनि छैन, माथिका केही पृष्ठ पनि नभएकोले ३३ औँ श्लोकदेखि मात्रै छन्‌– ११ देखि ३२ सम्मका श्लोकहरू छैनन्‌ । २३ लाई ३२ पारेर सच्याउँदै लगिएको छ र सच्याइएअनुसार नै छापेका छौँ । सर्ग समाप्त भएपछि 'इति प्रमिथस…' लेख्ने गरिएको छ । अष्टम र नवम सर्गमा कतै पनि 'इति प्रमिथस…' आदि नलेखिएकोले यी दुवै सर्ग अपूर्ण हन्‌ र अगाडिपछाडिका केही पत्र हराएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

यस प्रकार नभेटिएका श्लोक हुन्‌–
(१) चतुर्थ सर्गको १ देखि १३ सम्म
(२) षष्ठ सर्गको ११ देखि ३२ सम्म
(३) अष्टम सर्गको १९ देखि पछिका
(४) एकादश सर्गको ३९ देखि पछिका

उपर्युक्त श्लोकहरू खोजीनिधी गर्दा पनि भेट्टाउन नसकेकोले गोरखापत्रमा समेत विज्ञापन गर्‍यौँ, तर उपलब्ध हुन सकेन । त्यसैले हाललाई प्राप्त पाण्डुलिपिका मूलकापीबमोजिम नै प्रकाशित गर्न उचित ठान्यौँ । अपूर्णताको यो अप्ठेरो खिरिलोपना सबैलाई बिझ्न सक्छ । तैपनि भाव-हत्या वा सन्दर्भ-विहीनताको कटुता पढ्दाखेरि त्यतिको लाग्दैन भन्ने हाम्रो धारणा छ । देवकोटाको गरिमामय कृतित्वको परम्परालाई हलुंगो पार्ने किसिमको कृति होइन भन्ने विश्वास गरेर नै केही मात्रामा अपूर्ण भए पनि प्रकाशित गरेका छौँ । भविष्यमा कोही सज्जनबाट सो अंशहरू प्राप्त भएमा निश्चय नै समावेश गर्न सक्नेछौँ । पाइएमा सूचित गर्नुहुन हाम्रो विनम्र अनुरोध पनि छ ।

कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान
आयोजक
साहित्य विभाग

१ वैशाख २०२९
कमलादी

प्रथम सर्ग

(१)
पर्वतशिरमा सौदामिनीसरि,
जुपिटरका जटा-झटकमा जात ।
मातर्‌ सरस्वति ! अमर-वर्मिणी !
यूनानी शारदे आऊ !
वीरानुरागिणी द्वितीय-लोचनी !
तुहिनाऽचलका शीतल छायामा,
महावीरको दिव्य संगीत सुनाऊ ।

(२)
कनकतंत्रीमा मधुरलय-मंत्री
अयि ! तमोहंत्री तिमी ! ऊर्घ्वदृशी,
जाम्बूनद-प्रपातमा अभिनव प्रभातको,
पोख विहग विहाग सुराग यहाँ,
दिव्य संगीतमा, मदिरोन्मत्त ।
जन-मन-खग-दृगकी प्रत्यूषासरि,
ए वीणावादिनी जननी !

(३)
तिमी, जो,
सुन्दर, सित अलखामा, विधुकरले
लसित तुहिन झैँ स्मितवदनी,
शरदीय शान्तिमा शुभ, स्वच्छन्द,
यूनानी शिखरमा अभ्रविमंडित
बस्छ्यौ, एकाकिनी अदृष्ट मातमा ।
बोल ।

(४)
बोल रे भाषाअधिष्ठात्री !
तिमीलाई छ ज्ञान यूनानको महान्‌ ।
यूनान !– ती वीर-जनयित्री सुन्दरी
वरुणविचुंबित त्रयपार्श्वा,

द्वीपविपुंजिनी, मेदिनीको महत्त्व,
ती विबुध-नीड;
सभ्यताकी गुरुमा
प्रतीचीकी महापंडितमंडिता
अमर धाई यूरोपको, अद्यावधि जीविता,
यूनान !

(५)
आसत्यकलि आश्चर्य जगत्की
विपुल शैलले परिमंडित छन्‌ ।
बहुविहगनिनादिता, दूर, दूर ।
भूमध्य-पारावार-किनारकी
नीर भूचित्र विचित्र ।

(६)
द्वीपपुंजले झिझिल्यान्ड जलाथल,
वीचिविभंजित, वरुण-साम्राज्य,
तट-वारित, प्रभंजनले चूर, चूर,
उर्लन्छ विशाल तीनतरफ,
वारिदवल्ली विभूषित वनगात्र
श्याम शैलहरूले शोभित

(७)
उम्लन्छ सुने जब चूलो छिचोली
रातो उज्यालो रँगमा पूर्वतिर,–
चराहरूको तारीफ, उड्डीन स्वरको,
तिनका आँखा देख्छन्‌ दिनका शुरूमा
सुन्दरको सुनौला देशको संदेश

(८)
यति रमणीय, यति कमनीय,
क्षितिज छैन क्षितिमंडलमा,
चूली चारु फुलारु प्रातः साँझ,
प्रकृति छैनन्‌ कतै यत्तिकी उदार ।
मरकत-मीठी, प्रसून-प्रचुरा,
यति उर्वरा भूमि–लहलह विश्वमाझ !

(९)
ज्वालामुख पर्वतका महोद्गारले
अनलोदर, धूम्रले आच्छन्न,
ज्यापितर जुपिटरको अभ्रप्रासाद
उठ्दछ उच्च सुदूर–जहाँ
सुरहरू मदिरामस्त मधुर सुरमा
नाच्छन्‌ सुररमणीहरूसाथ ।

(१०)
त्षषणी, अमरवयसी सुररमणी ।
मदिरा, मदिरोन्मत्ता लाल कपोल,
मन्मथमथिनी, जादूडोल,
छुमछुम छैयाँमा मस्त,
श्पँगार र दिव्यमा अनमोल,
मर्त्यबाट अलक्षित ह्र, ह्र,
नारंगी अञ्चल, हीरक नूर, नूर,
सुवर्णवर्ण लसित ललित कपुर,
स्वप्न सजीव, सजीव,
भावभंगिका स्वरविहगिका,
रागचर,
नाच्छन्‌ मरमर महल असलमा,
पुष्घुर, सुगन्धपूर,
कनकनुपुर, नुपुर ।

(११)
तर ती सबबाट अलग्ग तिमी
'शान्ता, अतिकान्ता, विरागचन्द्रिका,
दिव्य कुमारी गंभीर रह्यौ ।
अध्यात्मज्यौति झँ लयदार, जो
स्पन्दित जगजीवनमा सु,
जो पागल सुन्दर पुजारी
कविको प्रथम हृदयमा पर्छ ।

(१२)
ए ! जननी ! भन ।कहाँछत्यो
त्वरित विद्यत-तुरग पिगासस्‌ ?
पु सवार बेलेरोफनद्वारा जो
जाम्बनद जंजीरले जकडियो पहिले ?
आज म ताद्दछु त्यसमा जननी ।
आकाश-मार्ग, अञ्रहरूका मालामा ।

(१३)
औं ! एक घुदको, घुदको घटघट,
कनकघटमा तिम्रो करुणाको,
दे जननी ! पिलाञ हेलिकन्‌को
प्रत्युषा-प्रमेवित मदिरा कलकल,"
यस प्रजातन्त्रको अगिनभू प्रभातमा,
यस नबौदजोधित समय-प्रवातमा,
सुन्दर, सुन्दर, सुन्दर रस-मातमा,
घटघट !

(१४)
आजम चाहन्छु समुद्गारन
संक्रातियुगको कोकिलसरि,
मुक्तकण्ठ- एक महामानव गान,
प्रजातांत्रिक पुष्प प्रथमको व्योममा
ज्योतितरफ अभिनव उड्डीयमान ।

(१५)
तब भन जननी ! चीसी निशाको
शासनमा कसरी स्वर्ग सजल थियो ।
तिमिरको महाराज्यमा रूपविहीन
श्रकमन्द थिए चार दिशा, निद्रित ।
सुषुप्त विहग-पंख सिकड्थे
स्वप्नविहीन, निमीलितद्ग ।
शवसमान जीवन, प्रलयको पारावारको,
निश्चल थियो, श्वासहीन ।
अचल दल सकल अभावमा अचंचतल ।
रुन्थे तरतर अनिभाषित बेदना
अचेत सब । तुषार थियो अध्यक्ष
नाडी सब निस्पन्द थियो जगत्को ।
सिर्जनाले शून्य थियो एकलास ।
स्वर्तलबाट जुकी हेर्थी महारानी,
काली बोक्सी निशा, अवनीतल
निस्पष्ट, प्रमुदिता बन्थी
सूनसानको निष्कटक तिमिर शासनमा आफ्नो
सर्वरूपको विध्वंसको विलासले,
शक्तिमातले अत्यानन्दिता,
सकल जगत्‌ देख्थी स्वशक्तिचर्ण...

(१६)
लाग्थ्यो निशालाई तर त्यस बेला
महाशासनको प्रतिभाको मात ।
क भन्दथी "मेरो छैन बिरोधी ज्योति ।
निगलेँ मैले सूर्यतक, जो
घाउ लागी, विशाल उरक्षत,
डुबे हार पश्चिमका जलख्चानीमा ।
हेर विरोधी दलहरू मेरा
ती उडु अभिधेय, मृत दूरतामा स्वर्गका,
पिलपिल ! ...ती अशक्त, नपुंसक ज्योति ।

दुनियाँ गर्दछ तिनको आराधना
मंग्रले अफ । बेकार !... तर मेरो
प्रबल तिमिरसिंह-शासन निष्कटक छ,
मत महावीर झैँ, दुःस्वप्नका शहीद ती ज्योति,
छटपटाउँछन्‌ बेकार, स्मृति झैँ दुर्बल,
मानो दुनियाँमा फेरि जर्न...
यो मेरो महाप्रबन्ध । यो मेरो निर्ष्कटक शापन !"

(१७)
यो विशाल सूतसानको अचल गर्भमा,
तिमिर उपत्यकामा दृश्यसरि,
विशाल कवलको बीज सृतेको थियो,
अहिले अबोल । तृषारले आच्छादित
वसस्तनीज झैँ थियो लाचार ! लाचार ! !
करिल्को जस्तो एक रुवोको थुप्रोमा
सल्कन नित्य पिपासु महिमामय ज्वालामा ।
सुषुप्तबीज !

(१८)
तर एक जुसिल्कीरो
सदा अनिद्वित, सदा मृतकसदृश,
जीवाङ्कर एक स्वप्न तपस्यामा अभिनव,
जप्थ्यो मक वसत्तमत्र, अनन्त तिमिरमा,
प्राय: श्वासहीन बेरा ! बल्मीक तपस्बी !
अभिराम जप्थ्यो नवयुग प्रसूनप्रच्र ।

(१९)
हिउँदको निशिका सजीव दाह्वामा
सपाइँदो त्यो मात्रास्पर्शहीन,
कीट-तपस्वी प्रकाशोन्मुख
ध्यानले सतत थियो विलासी
मृत्युवेदनामा क्षण क्षण
हारेने, मरे पनि जिउने आशा गयो ।

(२०)
निष्कियताको जाद्‌ बिचित्र सिकी,
अन्तरक्रियामा सुवर्ण स्वप्नशील,
अन्तरचल त्यो प्रकाश पुजारी,
गायत्रीमा सनितोपासनको
अचल रह्यो, जब हार, हार,
रूप निभे, रंग निभे । निभ्यो सजग विश्व ।
उसमा थियो विदित थियो एक रहस्य ।

त्यो आशाबादी घन निराशमा भन्थ्यो,
"फुल्दछ मृत बोट । चल्दछ मृत वात ।
बल्दछ निर्वापित उवाला फेर ।
भ्रि्र छ केही अमर, भाग्दो
अक्षरलाई... हुन्छ प्रभात, सबेर ।

(२१)
"प्रभात एक आवश्यकता हो अहार्य,
सर्वजातिको जागरण अनिवार्य,
नित्यधार्य एक स्बप्न... मृत्युउपर अमृत ।
यो बिष्फोट अलक्षित, उम्लिँदो
सुवर्ण-शक्तिको भबिष्योदरको प्रकाश ।
प्रत्यावर्तन परमेश्वरको ।
अक्षरको पुनर्जन्म ।"

(२२)
मुर्दा अणुहरू तनका, त्यक्त, व्यक्त,
सिक्डे, खहरिए फ्रे तृषारमा, त्यसका ।
प्रत्यणृध्वंसले तर जागछक
भावनाले स्वप्न सिँगारी बसी
सकल ज्वलनका शक्तिले, विचिच
नवजीवनको पुतलीस्वरूप
जागृत नबनी, चीसो भयो निशाको
शासनमा, निस्पष्ट जगत्‌को लास ।

(२३)
तर त्यो चीसो अग्रदूत थियो
परिवर्तनको... दृष्टिहीनले, 'प्रलय' भने ।
तब आई प्रभा, मंजुहासिनी
पुग्दै सुरसुन्दरीहरूका दुगजल

(२४)
आयो प्रभात तब, कुक्कुट-राग,
शीत-पराग ।
रांखध्वनिले दिशा दघ उद्बोधी,
आयो छविध्वज । दशहय सविता,
नव संदेशमा, प्रत्यावर्तित,
प्रपुष्पित सुरसुन्दरीले, बले,
शिखरारूढ पूर्वात्तर हिमालयमा,
घपधप, धपधप, धपचप !......

(२५)
सुतुवाहरू, चीसा खुम्चिएका गुँडका,
छातिए ओसीलो सुवासमा बिहानको,

हर्षश्रु छरी जब पृथिवीतिर
स्वर्गका सजल सुन्दरीहरूले
उज्यालोको मसिनो घुम्टो उचाले
बिलाउँदा महारमा आकाशभर ।

(२६)
तब दिवसारंभको वसन्तमा
प॒तलिन खोज्दो मक तपस्वी कीट,
आधा बिउँमी, लाग्यो बुझन
सत्य स्वप्नका बन्द आँखा सधैँ हुँदैनन्‌ बन्द ।

(२७)
तब यस प्रजातत्र-प्रमातमा
जननी ! अवभासिनि ! तिम्रो आह्वान !
गरीब छ त्यसकी भाषा,
केवल हृदय ईशानकी लाटी आशा,
केवल सजला, छाती-उकासा,
केवल बोल्न पिपासा ।
केवल तिमिरा०५वासा ।
भास, भाष हे वागीशा ! बस
यस लाटो रसनामा रसले, रसिक बनाउन
शाब्दशिखरहरू पनि खासा ।

(२८)
मैले सुनेको छु कथा सुमधर-
कसरी बज्दछ संकृत मैम्नन्‌को शिल्पचित्र,
जब सतत युना ओजस्वी सबिता,
युनानमा देव अपोलो अभिधेय,
किरण-कंजमा मधुर संगीतको गर्छन्‌ संकार ।
बज्दछ उनको कनक-बीन
मधुर, मधुर रागप्रवीण,.
मादक, मादक, प्रथम स्वरमा, प्रथम भावका
प्रथम शिखरमा उड्डीन,
विश्वविसर्जक प्रलय पछाडि नामेट गगनको पटमा,
क्नण, क्वण, निम्वण, निक्वण,
प्रतिक्षण, भीड, प्रतिक्षण,
द्वारा रेँग्दै दश्य संगीतले तीव्रतर औ तीव्रतम,
एक स्वप्निल विश्व ।
रूप-राग-गतिरहस्य ।
जब आखिरमा जागत जग चल्दछ उच्छुवक्तित, उच्छ्वसित,

पंखमालाका उड्डीन प्रशैसामा
गायकर्निर, ।
वैकृण्ठनिर, ॥
और्‌ चकित मानवगण चोर्न खोज्दछन्‌
दुई आँखाले स्वर्गको अनल ।
त्यसरी बज्दछ मेम्नन्‌को शिल्पचित्र रे
किरण प्रहारले प्रबल, प्रबल !

(२९)
मातर्‌ ! के भाषा त्यही होइन ?
भाकी छोरी- !
आशामा, जन, नव आशामा प्रमुदित,
प्रहार पस्यो किरणहरूको,
बोलिन्‌ दिशा
लाल र धपधप, गौरी ।
शब्द भनेको एक कबिको भाव-प्रहार हो ।
ज्योतिको ठक्कर माटोमा ।
लाग्दछ यत्ति यो लाटोमा ।
यो मुर्दा मनका कणीहरूलाई चुद्न लगाक
फुट्दो सपनाका ताडनहरूले ।
माँ ! आरु !

(३०)
कति बसुँ नाडीनिना अब ?
जब गौरव यो जगमा छ ।
के यो निभ्दो मकल नफुरक ?
नबढारूँ यो प्रकृत टूटफूट ?
नपधघालेँ यी तृषारढीका ?
नसम्झैँ अलिकति सागर ?
जन छ शिलामा राकस चट्टानका निर्जीव
सजीव ज्योतिको सुवर्ण-वसन,
के म रईँ ढुंगाभन्दा पनि मुर्दा ?
भोगी सतत शवताको दशन ?

(३१)
अविभाषित भाषाको गुरुत्व
बर्फनदी उँ बग्दछ लाचार
समुष्ण किरणमा-भद्दा प्रवाह !
तर अफ हेर्नोस्‌ बरफहरूको धार !
थिन ट्टफूटले तर्सेलान्‌ अरु

दायाँ बायाँ दोही किनार !
तर जब लाग्छ शिखरमा घाम, बर्फहरूमा जलको प्रसार !

(३२)
कप्दछ अतिकति सतह धराको
थुप्रो थप्रो पग्ली तुषार ।
अपथ हुनुभन्दा पथ हुनु बेस छ ।
शिल्पोस्‌ आफ्नो संघार
जसद्वारा यो बग्दछ, पुग्दछ,
अतिकति ध्वंसी, जगत्‌ बनाइ आफ्नो सुन्दर पारावार ।

(३३)
फैना नसाले, दारुण दशाले,
ती सब दुःखले जसले बसाले,
दुर्बल, क्षीण, मृतप्राय,
के आशाकी चिथरे बोक्सी अघि इशार्छ-अफै घिसार्छ
यति लात परेको चिरिँदो छाती हाय ?......

(३४)
तर जननी ! यही जलको जीवन ।
यो जल एक पल अङ्दैन ।
"मुटुमा अटा" भनी ठोसेँ भित्रै,
नलडी, नगुडी छोड्दैन
आज प्रभात छ हिमाल शिखरमा,
फूलकोभीमा सानो मुदुको
बसिरहेको निशिको दाना, प्रातः हवामा गुड्दैन ?

(३५)
तब भन वीणावादिनि ! कसरी,
(यही थियो सुसिल्कीराको सपना)
प्रथम आऔनचौर प्रमियसले
जँग्याए तानाशाही स्वर्गपति ती,
महादेव असहनप्रकृति स्द्र जोभ ।

(३६)
स्वकीय सुरले प्रशस्त प्रशस्त,
सिंहासनको प्रतापसिंह, स्वर्गमा,
विरोध सहन नसक्ने, कुलिशघोष,
ज्वालामुख सदृश जल्यो घनघोर
जब,
प्रथम मानव चोर पस्यो स्वर्गमा प्रथम वार,
चोर्न,
त्यो रत्न अत जो मणिको मणि हो,
विश्वज्वाल,

विषयकाल,
सर्वभक्षी त्वओजले, तिमिरारि,
सकल सभ्यताको प्रथम प्रकाश,-
आगीँ !
त्यो चोर थियौ प्रमिथस ।

(३७)
त्यस्ता महामानव न जन्मिए,
न जन्मेलान्‌ पछिलाई ।
उसको जनम थियो पृथिबीको सबभन्दा चर्का दिन-
यस्तो दिवस जसले
पार्दछ सारा युग, संसार उज्यालो,
त्यस्तो दिवस जो,
अनत्त समयको सबभन्दा ठूलो लहरको फीँज ।

(३८)
उसले समर गय्यो देवहरूसँग
अहिंसाको महती प्रतिभाले ।
सत्यअडानको अविजित ओजले ।
जगहितमा निक्खरा मृत्युको खोजले ।
सुखबदला दु:खको नै दिलासादारि रोजले ।
कंटकपथको यात्री विचित्र,
नेगा महत्वको सत्यढाल,
महाआशावादी महापूरुष विशाल,
माननहकका निम्ति लड्यो देवतासँग,
तानाशाही स्वर्गसँग
बह्युग, सुचिर दीर्घकाल ।
मूर्खहरू डराउँछन्‌ सुरहरूसँग लड्न मानवहकका लागि त्रिकाल ।

(३९)
एक महापुरुष यस्तो हो एउटा मानवताको प्रतिमा ।
एउटा मानव इतिहास ।
क पनि एक ब्रष्टमा हो प्रतीचीको ।
एक महापुरुष, एक मानवदास ।

(४०)
यति चीसो दुर्नल नशामा वर्तमानको, जब,
रमरम छैन;
जब ज्यादा जरोले मर्छ बिरामी स्नायु,
अथवा उष्णताको अभावले,
घड्कन एक हुँदैन;
जब अस्ताउँछ मानिस उदयमै,

अथवा, राप लिँदैन,
जब साहसले कथाको खोज्दछ पोषण,
समयले इतिहासको उद्घोषण,
जब वामुन्नाहरू नाच्छन्‌ सुइसइ
आशा दृगमा हुँदैन,
त्यस बेला यो लाग्दछ काम जत्तनी ! सरस्वती !
के यसमा अश्च असीम हुँदैन ?...

(४१)
अमृत म ल्याउँछ माटाको भाँडोमा
कसरदार॒-
मोती सिँगार...
फुट्यो भने यदि बाटैमा यो, पिउलान्‌ बालूदाना ।
नत्र पिएजति जाग्दै भन्लान्‌,
"के रहेछन्‌ यो पागल कचौरामा,
क्र्ल्का नाना ?
भान अनौठा साना ?"-

(४२)
तर, हरहर ! ! त्यो कति सुन्दर !- थो रे असुन्दर !
स्वप्न बताएसरि शिशुले
समृद्वतटमा रेणु रेखिँदै,
नबुरुन सकिने अक्षरले !......
एक घोनिनी कराएसरि यो,
पागल बनी,
प्रभात मातको दिव्य असरले-
लाटा इशारामा बोलिरहेकी कविता
शायद अतिज्ञानीको अन्तरचक्षुमा
सपना फुरिकन यिनले
होली सार्थक ?

(४३)
जे भए पत्नि आयो जोड
हाउभाउको मक, यही...
ज्ञानीहरूमा केही नजुल्के ।
भन ! माँ भडभड गर्लान्‌, मै झैँ
मूर्खहरू ता अक्षर सही......

द्वितीय सर्ग

(१)
तब भन जननी ! विश्ववेदिनी !
कसरी,
युरानस देवले जीयासँग
जोडे सम्बत्ध विवाहको
युरानस, स्वर्गमंडलका ओजस्वी सुर,
आदितेयहरूका पूर्वपूरष,
महाप्रबल भृनविजयी सुरसन्ततिका जनक
ओजस्ती युरानस, स्वर्गका ।

(२)
तिनका त्रय तनय भए,
ब्वायरिओस्‌, गाइज और कटोस,
यी थिए अजङ महावीर, विशालगात्र,
पंचदशशीर्ष, शतवाहु, महीरुहमानव

(३)
यिनपछि भए समयमा प्रसूत
साड्क्लोप्स्‌, आर्जोस्‌, स्टेरोपस्‌
र ग्रन्टीजूहरू-
एकनेत्र, महादैह, महावीरहरू,
जस्तो जन्मिन्छ अजङ अचल पाशर्वमा
बार, वृक्षराज, संघारोधी,
लौह कलेवर, सहसकर, अयुतदल-मंडित
शतायु उन्नतशीर्ष ।

(४)
तर अतिप्रबल, उच्छुंखल अतिबलले,
लोहतनु ती महावीर
अदबले दबिएनन्‌ जब जनकका,
स्वेच्छाचारी तिनलाई
कैद गरे युरानस महादेवले,

अथाह, अन्धकारमय, वेपीध खाडीमा,
त्यति पहिरो जति छ पाताल--

(५)
जस्तो तुहिना५चलका सफेद कोखका
सन्तान
जलनाग निम्नग शलशिल्पक खोलो,
महावेग,
स्वेच्छाचारी, वक्र विन्यासमा स्वपथ रौलको,
शिलाबाह, नृक्षोन्मूलक,
सुड्दछ गडगड अनिरुद्ध, अबिजेय,
पितासद्श बीर जलपुत्र,
अनि,
लाख दृश्यपटको उच्छुंखल चारकलाई
अघोगतिका करालीमा, मिल्दछ
केबल खाडी जीवन...मैदान चहारी रून्‌ गड्दो
चल्दछ सागरोन्मुख, त्रिकोण रेणु रची,
गिर्न महापातालमा अगाध,
अश्रुमय--
त्यहाँ कैद हुन ।

(६)
परथम पुत्रसंख्यामा अभागिनी
बीर जननी जीयाले जन्माइन्‌
तेरह तनय महावीर अब फेरि ।
छ तनय, छ तनया,-जसमध्ये
कनिष्ठहरूको नाम थियो
टाइटान्‌- अजङ्‌ महावीर, अतिबलवान्‌
कनिष्ठतमको नाम थियो
क्रोनोस्‌.........

(७)
जसरी महादारु दारुण गतिले ध्वस्त,
प्रभजनका रुपेटाले, घनघोर,
तरुजननी मही जन्माउँछिन्‌ अरू
निशाल गात्र बिहगनीड,
दोस्रा युगका सन्तान ।

(८)
ज्येष्ठ पुत्रहरू कैद परे जब,
ती उच्छुंखल,
जनुनीद्ृदय जीयाको भो अतिभरन, अतिप्रकृपित,

जस्तो शावक खोर परेकी सिंहिनी
अख्ुदुृशी, छटपट गर्छै ग्रीष्मबादलमनि,
गर्जी घनघोर विरोध,
गह्वरनिनादिनी महाकाली जंगलकी ।

(९)
"पुत्ररत्न महाप्रबल रुञ्रास्वरूप
कैद गरीकन खाडीमा अगाध
शासन गर्नु पिताले कति दृष्ट !"
रुन्थिन्‌ रुष्ट जननी जीया,
"शानकभक्षी पशुराजसरि छन्‌
यरानस ।
आफूभन्दा विजयी बन्लान्‌ पुत्र भनी
लौह क्ररताले भ्रृकंचित !
को देख्दछ आफ्नो अपराध ?
यस्ता क्रर पिताले के गर्दैनन्‌ अब ?
यिस्छन्‌, मिच्छन्‌, खान्छन्‌ सन्तान ।
यी विडालका भालेहरूको के विश्वास ?

(१०)
"जस्तो समुच्छित चट्टानको महावक्ष
फलदार्‌
महाभीरको किनारमा खडा,
फार्दछ,
क्रतृहरूका धाईद्वारा विपोषित,
फलकमार,
सुवर्णमहार
अमित संभावनाको बीजकोष,
दरीमा अगाध,
'शतचर्ण,
आफू बन्न जराजर्जर, वायुविशीर्ण,
यी फ्याँक्छन्‌, आफ्ना तुवर्ण फल,
अमृत सन्तान" ।

(११)
सलिलेक्षिणी जीयाको जननीहृदय
साच्थ्यो सन्तान संरक्षणको उपायरवप्न ।
तब बोलाइन्‌ जनयित्रीले निनुधकी,
कान्छा सन्तानहरू
महान्‌ टाइटात्‌......

(१२)
"बाबुहो ! अन्न बाबुको बहलट्ी सुन क्रर ।
खतरामा छौ बचराहो बिचरा !
दाइहरू छन्‌ अगाध केैदमा,
चुंदा महापाताल ।
दिनले नदेख्ने द्र, द्र देशमा,
तिमिराच्छन्न, छन्‌ पतित ।
स्वर्गबाट गिरेका तारा-सद्शा,
तिमिर-विलीन ।
तिम्रा पिता छन्‌ क्र्र, क्र्र, अतिक्रुर !

(१३)
"क्षाक्ति पिपासा मदिरासरि उम्ली
मीठो, मस्त, मस्त मातमा, पार्दछ उन्मत्त ।
विनेकहीन छन्‌ बानु !
बबुराहो !
बाघबजा बन्छन्‌ निर्बलिया सन्तान
क्र्र बानुका बेकार !
होश गर्‌ तिमीहरू अब त्यस बढो बाघको
जसका पंजामा म्याउँ बिराला बन्छौ ।
बच्चुहरू ! ... ... ... ... ... ..-

(१४)
प्र्म्महीन अमर्म्मञ्च पिताहरू पशु हुन्छन्‌,
जन्म दिन्छन्‌ बिलास-क्रियामा, अचेत,
दु:ख दिन्छन्‌ शक्ति-पिपासाले सचेत,
आफू अधि, उनको, पु पछि ।
पितृत्वका सूठा स्वरूप झेँ ती हन्छन्‌ राकस
स्वार्थका शिखरस्वरूप ।
स्वसृत समेत सम्झन्छन्‌ सैनिकसरि स्वशक्तिका,
स्वार्थ-साधनका सामग्री ।
त्यस्ता ढृदयहीन छन्‌ तिम्रा जनकनाम ।

(१५)
"र्धिर पिए जसलै महावीर स्वपुत्रका,
स्वशक्तिका संवर्द्धनका लागि,
सन्तानपाल ती पिता यूरानस दयाहीन
भाले बाघ छन्‌ केवल, भाले विडाल ।
पोथी धर्म्म हो, दया हो, कोमलता हो;
भाले हो केवल क्र्रता, निष्ठुरता,
केवल शक्तिपिपासा,

असहन अतिबलको अविजित भाषा !
भाले मेघगर्जन हो, बवन्डर व्योमको भयावह,
पोथी हो पानी ।
बावु विशाल भयंकर श्रृ हो,
आमा त्यसमनिकी नानी ।
भाले चाहन्छ बिनास्न विश्व स्वशक्तिमत्त
आत्मबल -परीक्षाका लागि ।
पैतालामनि राख्न चाहन्छ पर्वत समस्त ।
सहँदैन तिमी जस्ता दुर्बल बाल ।
किच्नै खोज्दछ, मिच्नै खोज्दछ,
गर्जन खोज्दछ, तर्जत खोज्दछ,
खालान्‌ । गर होश बिल्ली-बच्चाहो !
तिम्रा बाबु छन्‌ अति क्रूर विडाल ।

(१६)
"बाघले खान्छ बालक आफ्नो, भन्दछन्‌
अतिदुर्बलताको च्याँठ लिई ।
बलिया बन ए ! मेरा बालक ।
बीज ह्वौ तिमीहरू विकासशील,
बाँजभन्दा साना, तर खडा बाँसका बाजे ।
आमा आफ्नी, बाबु आफैँ आफ्ना केवल ।
म मरेका दिन बरुनेछौ, तिमीहरूको
को थियो यस बिश्वमा एक सहायक ?
ए ! मेरा स्तनका लिसु ! रक्तका शिशुहो !
बानु अंकर हो, जननी जीवन ।
आमा आमा छ कडोरन दानाको चिश्च्याहट,
बाब्‌ एक दाना या दुईको ।

(१७)
"तब भेरो सल्लाह सुन, टाइटान्‌ वीरही !
अघ-पतनअँघि हो सचेत ।
बाबु भनेर हुँदैन बुझ्यौ राजनीतिमा ।
लेर हतियार बन सम्मिलित सन,
अन्धो अगाधदेखि अघि नै तर्स,
एक पहाइसँग एक नरको नहोस्‌ संग्राम
सफल संसारमा...स्थाभाविक हो !.........
तर झुंड, सुंड नरमा प्रचंड बल हुन्छ ।
बाहुदंडले उज्जंड घर्काउँछ तानी पहरो ।

एकताको जादूले जलले मैदान
बनाउँछ समृच्छित धराधरको शानी शिखर ।
मिल...... आनियाको पयो भए पनि
बाँध्न सक्तछौ हात्ती ।
भसुना भए पनि तिमीहरू चंड साँढको
गिराउन सक्छौ शीर्ष ।

(१८)
"अत्याचार बाब्‌ होइन । बेइन्साफ न पिता ।
सहन पाप हो । दहन महापाप ।
खतरालाई अनुहार नहेरी पर्दछ पक्रन्‌,
जगल्टाले अग्र, चत्र क टोक्दछ, पछाडि छन्‌ दाँत ।
यो भयंकर मत्यको छाया हो,
महांकालस्वरूप । यो होइन सच्चा जनकरूप ।
यसको घंकाउँदौ कराल लौह मूर्तिसँग
सम्मिलित युदढ्घौषणा गर ।
यो मृत्युलाई जितेर अमृतपथ पक्क ।
नत्र पर्छु घनघोर चक्र, तिम्रा शिरमा क्षतशील ।
समर लेक, समफ्दारहो !
समफ छ भविष्यको कटकमारक !"

(१९)
यति सल्लाह दिँदी, ताराहरू मध्य बृटी,
चन्द्रमाभन्दा तैजहीन,
अयुतयुगका जलले शिल्पित वदन भएकी,
रुचिर चाउरीदार, तथापि
नित्यप्रसविनी सुन्दरी जीया बोलिन्‌,
कोमलेक्षणी स्वसुत टाइटान्‌-वर्गप्रति ।

(२०)
प्रशङ्क्ति, सतर्क, त्रस्त चेहरादार
महावीर टाइटान्‌हरू भए प्रभावित
यस गृनी सल्लाहले उत्तेजित
तिनका लोचन विपल, रणजोशले चंके ।

(२१)
कनिष्ठ पुत्र क्रोनोस्‌ थिए महावीर ।
ती विशाल नाहुका बाहुलीमा दिइन्‌ जीयालै
एक प्रस्तरको अति धारिलो चमकदार
हँसिया-चन्द्रखंड कै अल्पस पर्वतमा सितभाल
शरदीय कालमा, स्वच्छ । त्यसको पातलो घार
चकियो सेतो साँध लगाएको लोह छैँ ।

कडा, चट्टान-कदुवा त्यो, लब, बक्रधार
कुलिशसद्श देखियो अभ्रव्यूहका
सेनापतिका करमा --भीषणार्थी समरशस्त्र ।

(२२)
यसरी सज्जित ओजस्वी टाइटान्‌ क्रोनोस्‌
भए समरजोशी, बिजयेच्छु पितउपर,
निर्भीक तिनी अब बोलाउँछन्‌ भ्ातृगण
समर-सम्मेलनलाई । बस्छ महासंभा
गुप्त गुहामा व्यायत गोधूल्लीमय ।
फंकृत शस्त्र प्रस्तरका .प्रस्तरसँग घोष्छन्‌
दुस्तर संग्राम-पथ । तुमुल हुन्छ आकाश ।
प्रतिध्वनिले प्रतिध्यनि डाक्दछ संग्रामको,
जब आखिर सचेत,
अत्याचारी प्रजतक यूरानस महादेव,
विबुधसिंह अंकाच्रु निस्कन्छन्‌
संग्राम थाल, बिजित महामेघ-घोष,
सशस्त्र, बलवाको असहनले, प्रकृपित,

(२३)
घनघोर भयो महायुद्ध पितृपुत्रको ।
ऐतिहासिक, विचिव, स्वर्गमा ।
कम्पायमान मेदिनी सशैलसागरा
घुमिन्‌ अनिश्चित-पथमा दिनकर वरिपरि,
मलिनबदनी, बदलीमा ।
शैलस्वरूप अस्मेल, अस्मैल भेलको
ठक्कर सदृश दुन्द भयो जलामय
व्योभ्चभूमिमा रुधिर, रुधिरले, अनियंत्रित ।
महावीर लडे प्रभंजनले महामहीलुह हे
जसको पतनको महाधडाक
कंपाउँछ दूर, द्ूरतक ठोस वसुन्धराको वक्ष ।
त्यो अवर्णनीय संग्राम
संका, रका, संशहरूको संटनु, रुटक, पटक,
स्टकसमान भयो दर्शक गणको,
भ्रीषण तत्त्वको घनघोर, घनघोर......
टाड्टान्‌हरू जस्ता अजङ्‌ महावीर फंसाहयाखुढ
गरुडवेगी जति राडगडमा उफ्नेनन्‌ भूकपमा पर्वत ।

(२४)
घडराङ-घडराङ-गडयाङ-चड-याङ-

चचदकिँदो चट्की चुट्कीमा रेणचटक रणचँडीको,
मुक्तकेशी, दधिरवदनीको, खप्पर-मालाको,
देचास्र-संग्राममा रणमदिरोन्मत्ताको,
चटक्यो, चद्ग्यो, बटबट पारी नभस्तल चुँडिँदो ।
सृष्टि बनिन्‌ निस्तेजवदनी, कालभैरवअधि,
जस्तो चैते आँधीमा बन्छिन्‌ सूर्यविलीन प्राची,
धुलीप्रशस्ता, लालबदनी, सलिलेक्षिणी प्राची ।

(२५)
कनिष्ठ पुत्र क्रोनोस्‌ महावीर टाइटानूले
आखिर खोट लगाए पितृकलेवरमा चट्टान सदश,
त्यस हँसियाले प्रस्तरको जो थियो मातृप्रदत्त ।
जस्तो बिजुलीको अरिनधारले सुतीक्ष्ण
ताख्ुदछ ताम्ररंग उत्तरीय चट्टान अग्राख झैँ
टड्कारो अरुणदानादार, क्षत लगाई युग, युग,
अविस्मरणीय 1... त्यसरी हाने शीघ, क्रुर, प्रहार ।
चोइटियो पार्श्वको मासु संगठित, चट्टान टुटेरैँ ।
बायो महाव्रणले व्यायत मुख, भुलभुल, भुलभुल
लौहित लहुदार अबिरल, अबिरल घार्‌ ।
त्यौ शोणित विन्दु विन्दु महासिन्धुमा
गित्यो रक्त... त्यसका प्रपातमा जन्मे
विन्दु विन्दुबाट उग्र, उग्र चंडीहरू उग्वेगिनी,
श₹शघिरेक्षणी, भयंकरा,
संक्ाकेशिनी महाक्र्रा, सजीव, सजीव ।
अनलेक्षणा ती नागकुन्तला स्द्रा पोथीहरू
अफ छन्‌ सजीव ।
बदला लिन्छन्‌ देडिनीहरू ज्ञातिघातकमा अक.....
ती चंडी ।

(२६)
यसरी पुत्र-पराजित यूरानस सुर-श्रेष्ठ
गहीबाट गिरै स्वर्गको ङँचा;
पितृघातक क्रोतोस्‌, उन्का कनिष्ठ पत्र,
विराजमान भए सिंहासनमा समुच्च ।

(२७)
भविष्यवाणी भयो अदभुत भयंकर
महाशून्यबाट अनश्र,
"जनक-बिघातक शुक्र क्रोनोस्‌ !
तँलाई जन्मनेछ एक पुत्र विचित्र

जसले लेला महावबीरको अद्भुत चरित्र ।
तँलाई हराई संग्रामभूमिमा
लेला तेरो सुवर्णमुकट, छिनी उसले ।"

(२८)
राजनीति हेर्नुहोस्‌ ।
सव सन्तीतिकी उपहास रीति, अनीति ।
नीतिहरू मध्य मैली, नाम मात्रकी !
शक्ति पिपासुहरूकी स्वार्थकी उपगीति,
केवल शक्त्यवलम्बी दलकी अन्ध लोकप्रसिद्ध सुरीति,
ज्ञातिघातिनी, पितनिपातिनी,
भ्रातध्वंसिनी, रुधिरावतंसिनी,
पितृधातकलाई फेरि,
पितृविध्वंसक जन्माइदियो देबनीतिले
सद्श रुधिरबाट सदृश रुधिर ।

(२९)
भयले कसले बालहत्या गरे ।
भग छ क्षत्रियहरूको समर-बल ।
भ्रय छ एक उत्तेजक हरामज्यादा शक्ति ।
भय ने हो संग्रामशूर ।
आफ्नो नामेटको त्रासले बनाउँछ मानब
श्र, क्र, क्रोधान्ध, चर ।
राजशक्ति हो भयको भयंकर प्रबंध ।
भ्रयले बनायो क्रोनोस्‌्लाई महाक्रर ।
मुटु काँपेपछि गर्दैन के मानिस ?
खान्छ बाबुले छोरो ।
छोरो चपाउँछ बाब्‌ु......
यस्तै छ राजनीतिको गीति जगत्‌मा ।
हाय !- यही रीति ।

(३०)
भयभीत क्रोनोस्‌ सिंहासना९५रढ काँपै
भविष्यवाणी सुनेर भयंकर । !
स्वशक्तिध्वेसको छाया पर्दा बनेजेँ
तानाशाही रुधिरेक्षण क्रर,
कुटिलनीति ती क्रोनोस्‌ले
जब जब जन्मिए अभिनव बालक रीयामा,
काँचै चपाई निसिदिए कलिला बाल ।
स्बसंहारकलाई नामेट गर भनीकन

हृदयहीन बने ती घनघोर क्र्र ।

(३१)
महारानी रीया महावीर-जननी बिन्‌
अतिदु:खिता, सलिलेक्षिणी,
क्रन्दिनी सिंहिनी तदुश, बालविभक्षिता ।
लाचार !
प्रुष चपाउँथ्यो जो स्त्री जन्माउँथिन्‌,
व्याघसद्श वनमा ।

(३२)
विधिदेखि क्रोधान्ध कंस जै, या हिरण्यकशिपु,
चुरिँदा अतिबली अदृष्टसँग;
सागर झैँ बीचिविवारक तटसँग गर्जिने, वेगवान्‌,
एक धाबनले बियोगिन शतचर्ण चट्टानउपर,;
प्रबल प्रभंजनले आत्मशक्तिको प्रदर्शनसँग
विवश पागल क्रन्दन गरेक पर्वतपार्श्वमा,
अदृष्टसँग सदा गरी जलमय उजूर,
क्रोधान्ध भयभीत क्रोनोस्‌
च्याँडिँदा, भि अशान्त, भए क्रर,
पागल, महाक्रर ।

(३३)
आखिरवार परसूतिमा महारानी रीयाले
अतिदु:खिता,
कनिष्ठ पुत्र जिउस्‌लाई लुकाइन्‌, पतिका डरले
व्याघ्ररूप
लुकाइन्‌ एक क्रीटदेशीय गष्ट्यरमा, सुदूर ।
पर्वतगर्भमा लुकाइन्‌ प्रकाशहीन, अज्ञात ।

(३४)
त्यहाँ,
प्रतिदिन बो वीजकैँ संवद्धनशील,
अनुपम सौन्दर्यमा, महाशक्तिको अंकुर,
विकसी मोहन अवयव, सगबगाउँदै,
हेलक्क बढ्यो ।
केलि-कृतृहल अनिलहरूसँग जसरी
दल-प्रस्फुटित महीरुह शिशु बढ्छ
व्यायामशील शक्तिहरूसँग प्रकृतिका,
बरिपरि-त्यसरी बढ्यो त्यो एकलो बालक ।

(३५)
तब पूर्ण वयस्क बनी घाम हवामा,
अग्राख-शरीर, प्रबल, सुसँगठित तनु,

क्रोनोस्‌ तनय अविज्ञात,
अदुष्टले पोषित शिशु झैँ ऐतिहासिक शक्तिको,
पितृकाल समान, रह्वर-ज्ञात,
उठ्यो अबिजेय-विश्वविर्कपी ।

(३६)
अत्याचारी क्र्र अतिबली भूपति,
सुवर्णमहलमा गुलाबसेज,
मदिरामस्त, सुन्दरीप्रशस्त,
विजित-सपत्न, सपनामा सुमधुर,
अचेत बनेर महाभूकंपको, पलपछि,
जसले बनाउनु छ घूलिढेर दरबार
चूर्ण उसको कोटि-सुरक्षित कलेवर
क्रोनोस्‌ रहे अदृष्ट अचेत ।

(३७)
सुष्प्त विपिन महीरुहमा महान्‌
प्रबलपक्ष सहसा प्रभंजन गरुडबेग'
छुटेर, च्र वेगले, पागल, पागल,
जिउस छुटे स्वजनयिताउपर,
क्रोधान्ध । महासंग्राम भयो
पितपूत्रको, दुवै महावीर,
जसरी आकाश-बीचमा मौसिममा
तुमुल हुन्छ आकाश विपक्ष हवाले
सदुशशक्ति...चट्की कुलिश, फट्की
विश्वबढार पंख, विद्युल्लास -संघर्षशील ।
लडे पिता, पुत्र, क वद्द-सिंह, यो युवक शावक ।

(३८)
आखिर क्रोनोस्‌का विगलित अंगमा
आयो लाचारी, हारको उनी भए भूमि-विचुंबी ।
पक्रे स्वपुत्रले फर्काए तब पाता ।
पितृपक्षका अजङ्‌ वीर अरू टाइटानूहरूसँग,
कैद भए क्रोनोस्‌, अन्धकारमय टार्टरसमा
शतवाहहरू बने द्वारपाल त्यहाँ
कैदखानामा, विशाल पर्वतको परखालयुक्त-

(३९)
यस महा-संग्रामको साफल्यको वर
कंजी थिए महावीर प्रमिथस,
ज्यापितरपुत्र-टाइटानहरूमध्य एक-
यिनले लिएथे जिउसको पक्ष क्रोनोस्‌विरुद्ध ।

प्रतिभाशाली यिनका उपयोगी सल्लाहले
जिउस भए सफल, पितृविजयी, समरबीर ।

(४०)
प्रमियसको प्रतिभा प्रसिद्ध भयो, प्रशास्त ।
यिनको नीति थियो अतिसफल, अत्युच्च ।
"शक्ति भनेको होइन" भन्थे यिनी, "मूढे बल ।
मस्तिष्क हो सर्वोच्च शक्ति, न कि केबल संगठित स्नायु ।
विचार देवता हो, शरीर राकस ।
चतुरता नै चमत्कृति हो,
न जोशा, न हुकार, फुंकार !
बौद्धिक शक्ति नै विश्वको गर्नेछ अ्कटक राज ।"

(४१)
यस नीतिको चमत्कृतिले कृतकुत्य
पितृविजवी जिउस्‌ आरूढ भए
सिंहासनमा समृच्च स्वर्गको, अविवाद ।
तब नवयुगको भो विश्वमा आरम्भ ।
बुद्धिको चल्यो शासन ।
इच्छाशक्तिको राज ।
अलिम्पस पर्बतमा बन्दोबस्त भयो सुन्दर ।
पाए अधिकार अनेकन्‌ विनुधहरूले
अयुत ।
शान्त भए कलह...द्रोही मुखदग्ध भए ।
सुवर्णयुग भो प्रारम्भ......
नव प्रकाश उदित भयो क्षितिजमा
जस्तो छ नेपालमा आज
अभिनन पजातन्त्रको मिरमिर व्योममा ।
यद्चपि चीसो लाग्दा सुताहाहरू भन्दै थिए,
लाश छ अक बातावरण ।
अरिनविना ।

तृतीय सर्ग

–मानव-जन्म–

(१)
यसबीचमा
दैउता-राकस लडादँबीचमा,
एक नयाँ जन्तुको भयो जनम,
जसरी जन्मन्छन्‌ घमासानबाट
नयाँ, नयाँ वस्तुहरू विचार-पार ।
हिउँद-ारमको तँछौड मछोडमा
फुल्छन्‌ फूल ।
जातिको कालको छायाको डर्‌,
जो हो लडाईँ,
शक्ति बिकस्दछ एक जरो कै
कसर अफाली,
त्यस समयमा उच्चारित रणशक्ति
मुल्कन्छ यताउति नबनिर्माणमा,
एक नयाँ उज्यालो डाली ।

(२)
तब एक नयाँ जीव जन्म्यो पृथिवीमा,
मानव-नामा,
जसमा चमत्कारहरू थिए अविकसित,
केवल संभावनामा ।
प्रथम रश्मिको जन्मसमान,
छटपट गर्दो तिमिरसँग व्यापक,
दुर्बल;
अगिनस्फुलिंग-सद्श बादलभित्र,
कबलदार, विचित्र,
तर अफ शंका-संयुक्त भविष्य भएको,
अनिडिचत ।

(३)
मानेवहरू !
क्षद्र, दरिद्र, जीवहरू, मलित;
बाँदरहरूभन्दा एकै सिँढी चढेका,
गरीब जन्तुहरू,
प्रकतशक्तिका सामु लाचार वदन,
हावाका पराल,
समुद्र लहरका रुयाउ
निवास गर्थे गिरिगहबरमा गृहहीन,
पशुभन्दा कजमोर ।
संदेहा५५क्रान्त, अन्धकारमा .भयभीत,
अविदित त्रस्त, ती,
मृत्युसँग नित्य खेल्थे कस्ती ।
नित्य मृत्युका छायामा ।
थरथर काँप्थे प्रकृत प्रकोप अघि,
अज्ञात-बीजँ ।
बर्बर पूजा गर्थे दुष्ट देवका अविदित ।

(४)
दुईखुट्टे, बनजन्तु अगाडि लाचार ।
टक्क टिँगरा,
टुकुटुक हिँड्ने, धावनमा
पशुले पराजित;
क्षैतिजवदन, न-खछीटा,
लटमुख, तर्सालु,
दुई उपहास्य मुँडन करले सज्जित,
रोमहीन,
दाँत देखाई हर्ष प्रकट गर्ने, डिच्च,
'बर्बर हल्लादार ध्वनिका लटपट,
विचित्र वानररूप, पुच्छरहीन,
शिकारमा पिल्लाडिएका सब जन्तु पछि,
कोमल चर्म्म, वर्म्महीन,
मानवहरू थिए प्रथम अवस्थामा
लाचार, लाचार ।

(५)
तर शक्तिशाली महादेव जिउसको
शासनकालमा, शान्त भयो संसार ।
ज्वालामुख गार्जन उग्र समरका

शान्त भए; जस्तो शक्तिदार
जादूगरको जाद्ले बढार्दछ
घर्नाँको घन मुस्लो गह्वर-मृुखबाट
प्राचीन, निर्मलाई छलंग आकाश,
प्राचीन कहानीमा ।

(६)
एक प्रबल शक्तिशालीका बाहुनलले
विचित्र, जाद्‌ डाल्दछ शान्तिको, संसारमा ।
जिउसँ देवराजको अवर्णनीय ओजले
नैश तिमिर-व्यूह-भंग गरेरै ल्यायो प्रात,
शान्त, सुवर्ण, शीतल मधर, संसारमा ।
यूरानसका राक्षस-पुत्रहरू भए केद
अन्ध गुफामा । स्थल जल उपर उघध्य्रो
नयाँ सुषमा । शिशु-मुख झैँ स्वच्छ, स्वस्थ, गुलाफी
नव जागृतिको भयो मुहार । आत्माको विजय भयो ।
शान्ति मस्किन्‌ मीढी, संगीत सदृश सुन्दरी ।
श्यामल शस्यले लहलह सिँगा-यो बसुन्धरा ।
'शीतल चल्यो समीरण स्वच्छाकाशमा,
ओस-आँत । पुष्पवती प्रकृति रंगिली भइन्‌ ।
वर्षा नाचिन्‌ गगन-सुल्दरी विन्दुन्‌पुरा छमछम ।
नवीन उज्यालोमा संदेशमय नव युगको
प्रकाशोन्मुख उद्गीत उड्डीन बहनिहग
बोले महादेव -स्तुति, देवदूतहरू स्वर्गका ।

(७)
तर यस्ती वसुन्धरामा, हँसिली, खुशिली, रसिली,
जब जिउसले नजर ओराले ओजदार
परीक्षा गरी चौडा, जस्तो हेर्दख चील,
नकित भए तिनी देवराज, अनि क्रोधान्ध भए ।
यो अनुपम सुन्दरताको चित्रपटमा
कमजोर, लाचार, उपहास्य थियो मानव ।

(८)
पूर्वविना, कवूलविना, बिना उज्ज्वल भविष्य,
लटमुख मानब, शक्तिहीन,
पिपीलिका-सदुश नवजात,
लखर दुनियामा, जुंड मुड लखर,;
खानापछि स्वेदयक्त दुगर्दो, स्वाँ, स्वाँ,
शिकारले बराबर शिकारिँदो थियौँ;

ओजहीन- भूलहरूको भुल्भुलैयामा
लखर--लखर-आदर्शहीन;
अविकसित विवेकको मिरमिरमा
गोधलिजीव-अज्ञानान्ध मानव ।

(९)
जस्तो सन्नादित वर्षागरानमनि
कीचडमा सडल वस्तुहरूबाट
नव कीट-जञात निरीक्षी भन्दछ घर-धनी,
"के जन्मिए यी ? कुन जीव ?-
ध्वंसँ यिनकन । ध्बंसनको गरर तजबीज ।
यी सुंड; मुड बेकारका कीरा, नवकष्ट !"
त्यस्तै निरीक्षण गरी सकल भूमंडलको,
बोले क्रुद्ध देबसिंह स्वर्गका, जिउस महान्‌,
च्याँठद्वारा, न्युन स्तरका जीव निरीक्षणको ।

(१०)
नाह उचाली बलवान्‌ देव विक्रमी बोले,
कोघान्ध,
"को यी ? भूकीट नव ?
को यी नव सलहका बथान ?
मुड, मुड, ध्येयहीन, किरिकिरिलाग्दा
मेरा देवद्गमा ? लखर ? लखर ?
लमखुट्टे यी ? लंपू, लविघर ?
गडल-आँख दुईहाते जाति ?
घीनलारदा यी मातव ?......
मेरा साम्राज्यमा सुन्दर, सुध्घर ?......

(११)
"देख्दैमा यी बलविहीन भसुना भूका
भसक्क निभाउँ मैं लाग्छ मलाई,
यी भूकीट !... कै काम यिनीहरू जन्मे
पापी, दुर्बलताको अघौध समान ?
प्रसून-प्रसन्ना पृथिवीका पन्ना भुईँमा
नसुहाउँदा नालायक, यी मानव ?
यिनको कमजोर अनुहार मलाई च्याँद्दछ;:
घ्वस्त म गर्दछु यिनको समस्त ।
मेरो देव-शपथध ।
एक समुज्ज्वल देवसम भू सुहाउँदो
जाति म राख्दछु, यिनको बदला ।

यिनको गर्छु म विध्यंस ।"

(१२)
अहो ! भयंकर देव-शपथ स्वर्ग-राजको !
त्यत्त दित आकाश अँध्यारो प्रयो घनघोर ।
उनको भूका खंडखंड मैं संशामय,
मुम्मिए सुलसी घन विद्युन्मय, गर्जनशील ।
बन्धन फोई समरका शक्तिहरू
हाबा भरी उर्ले; प्रभजन-भंजित डाल
घडाकसाथ गिरे भू्कपमा, त्यस दिन,
शतायु, शतायु...कमजोर जातिसरी
पत्ती प्रलयत्रस्त कराए डाल, डाल ।
आकाश भयो तुमुल, शब्दायमान ।
मानव-जाति गिरिगह्वरमा गुप्त
बस्यो थरथर काँपी, प्रलयत्रस्त ।

(१३)
भयंकर जिउसको भयंकर शपथ
सुन्दा प्रमिथसले, महावीर टाइटान्‌,
ज्ञान-गँभीर गोडे चिरकाल गंभीर ।
विवेकबली ती बसे एकान्तमा
अतिशान्त । पारावार थिए करुणाका
पूरा तित्री । मानवतर्फ भए सदय,
द्रवितद्दृदय, सुकोमल, चिन्ताशील ।

(१४)
उनको बनोटदार॒ मुहारमा मन्मथविजयी
आऔजस्बी, अपराजितद्युति, आई कोमल ज्योति
दयाको । जसरी कोमलीकृत शैलमाल्यमा
आवाढ पार्दछ छाया जलमय दानी घनको
हृदय-द्राविणी जलदृशी दीनसखा सुन्दरी
कोमलाकृति, दानी प्रकतिकी, सुकृतिमुखी दया,
जो वर्षा जस्ती छ अनामंचित स्वर्गावतरिणी
धोविनी दिलका कसरकी-दया ।
देवत्नकी प्रतिभा, दलितकी दाई, आई.
आई उनका मुहारमा, नैरक्ष प्रदेशमा पावस झैँ
पावस रै ओस आँत, शीतल शबास-संयुक्त,
मलमसमान आतपमा धमकीदार,
एकलासमा गिरिपार्श्वमा सुदूर
यूतानतिर

(१५)
उनले भने: "त्यो कालो, कृहिँदो दाना
कुहरका मनि, कोकिल-काल अगाडि,
मुदाच्छन्ल, तुषारमरुमा मर्दौ, दुर्बल,
सक्तैन पलाउन त्यो ? बाँफको बीउ हो ।
यसमा छ संभावना अत्त्त । अनन्त !
यो किल्कोले सल्काउन सक्तैन संसार ?
प्रथम रशि्मिमा तिमिराक्रान्त छैन के
नव दिवसको गौरवको रवदार कबूल ?
मानवको पनि नव दिवस आउला विकास-शील ।"

(१६)
विशाल शक्तिको अँध्यारो बीउ झै
रङमडिएको मानव, दशामा दयनीय,
आजछ निन्दनीय, तर भोलि नहोला
प्रशंसनीय ? बेचारा आत्मा यस रातमा
हातमा शाक्तिहीन हिँड्दछ, शिलान्ध बिलकुल ।
दयनीय छ उसको वर्तमान, भविष्य अनिडिचत ।
ञ न चिन्दछ आफूलाई, दृष्टिविताको नजर !
सुन्नुविताको श्रवण समान छ, लाचार !
म उसको आँखाबाट कालो अँध्यारो फिक्छु ।
उस्का कानका जाली बनाउँछु, अतिचंख ।
यस दुर्नल जातिको प्रलय घमकीमा,
क्र्र स्वर्गमनि, म बन्दछु मानब उद्घारक ।

(१७)
करुणाले कोमल पृथिवीतरफ प्रेरित,
प्रमियसले हाले एक खोक्रो निगालोमा
अरिनबीज अग्निबीज रहस्यमय, एक स्फुलिंग ।
जस्तो डाल्दछु, अवभासका क्षणमा,
मात्रव भावले उत्तेजित कविवर कुनै,
निरमीलित लोचन, अन्तर प्रकाशमान,
एक सुनौला धपधप, मुरलीमा, स्वनिर्मित,
सप्तछिद्र, एकलासको मुटु चोरी,
नव प्राव अनल एक विकासयुगको
अभिनव । उसका जोशीला भावलहरीमा
छर्बरिन्छ नयाँ रंग जन-मन-धन-समूहमा,
खल्बलाई सुषुप्त विहग-भाव प्रभावित ।
प्रस्थान गरे तिनी तब मानव-बस्तीतिर

प॒धथिवीमा । उनको ताक थियौ जगाउन
तृष्प्त आत्मा मानबको..................

(१८)
पशुचर्म्म-विभूषित, मैला धैला,
थिए मानन, विच्वाविहीन, कलाश्न्य;
बिकसित पशु भरखर;
विचित्र ध्वनियुत जंगली भाषा बोल्थे ।
अकमक्क परीकन हेर्थे । थिए शंकाघारी ।
काँचो मासु चबाइरहेका, कुक्कुर दाँत:
पाषाणशस्त्र, अतिशय अझ खप्ता रोमदार,
आप्स-कलही; भयंकर क्रो्मा,
नत्र लटमुखा लाटा । जे पनि पूजा गर्थे
जे संगै अति भयंकर स्बरूप,

(१९)
ती सब आए मानव-जाति जिज्चासायुत
हेर्न महादेव प्रमियसको अवनि-अवतरण,
सूर्यले अविलोचित गह्वरद्वारमा गिरिका,
फुड, मुँड, विस्मित ।

(२०)
देखे तिनले अजङ देवजीव प्रमिथस,
आजानुबाहु उज्याला, अग्ला, महत्त्नपूर्ण,
बिपुलेक्षण, देवत्व मल्किरहेका,
छायाहीन...निर्मल थिए ती बिबुधवर,
जस्तो शरदीय आकाश, शंकाहीन, प्रगाढ ।
करुण भालमा तिनको थियो कोमलता,
' छाया सढुश जलदको जस्तो तुहिनाचलमा ।

(२१)
मानव-जातिले, भयार्त, देखे तिनलाई ।
हेरै शंका$५9क्रान्त नजरले, जस्तो परदेशी-
हरूलाई गर्छन्‌ निरीक्षण अविकसित;
अथवा पुच्छ्ने ताराको आगमनलाई
अन्ध-विश्वासले आक्‌ल जीवहरू ।
तिनले बुझेनन्‌ ती अति ओजस्वी
सर्वनाश थिए या सर्बोद्वार; मृत्यु या अमृत ।
जाँचे आँखा कसैले, इर्षाको निम्ति
कसैले हेरै उच्च ललाट । कोही कातर
जँगली लज्जाले प्रवेश गरे गुहामा ।
न्यून जातिहरू ती अतिश्रेष्ठ अघि

दुस्साहसित, लखर, लखर चले ।
सूर्यकिरण सामु अतितेजी जसरी
नानी खेचिन जान्छ जगतको, सानो;
ती टटोल्न लागे, शंकायुत, उनको मुहार ।
देवतेजले कातर हृदयमा उठ्थे
बहुविद लहरी संशयका, अन्धकारमा
आगमनका अभिप्रायको उनको ।

(२२)
विश्वास दिए प्रमिथसले मानवगणमा,
एक नयाँ आश्वासन । जसरी दिन्छन्‌ नेता
ग्रामीण लटमुख परिवर्तन निमुखलाई,
संशयशील, नवागन्तुकका प्रथम दर्शनले ।
प्रथम नवी जँँ मानवका ती मानवसाथ
सम व्यवहारले समतासँग बसीकन
लागे देखाउन अदभुत चमत्कार स्वकीय ।
श्रद्धाको बसाले जग, विश्वास जमाई ।
यसरी उनबाट संबोधित भयो मानबव-जाति:

(२३)
"ए मानव ! क्षृद्रताले सधैँ नीचा शिर जगमा !
प्रलयसंशयी, शंकाक्रान्त अनिश्चित ।
मृत्यु तिम्रो हृदयमा पार्दछ कालो छाया,
सूर्यग्रहण सदश, प्रकाशको अमृत
छैकी, छेकी । राह-ग्रस्त झैँ तिमीहरू-
अरु तिमिराच्छन्ल छौ । द्वैन भविष्य निश्चित ।
तिम्रो बदलीलाई उघार्न; डाल्न नयाँ प्रकाश
तिम्रो जातीय गगनमा; नव जन्म दिन
तिम्रो मृतप्राय जीवनलाई गर्न भविष्य-निर्माण,
अवतरित छु वसुन्धरामा म प्रमिथस ।

(२४)
"सुन मैरो उपदेश । मानव मर्नेद्वैन ।
एक सुनौला भविष्य छ उसको, चिरकालीन ।
अक्षर पर्दछ चिन्नु केबल; अमर बीज ।
तिमीहरू न कीट होङ, दिवसजीवी,
न सलह...पशुउपर छै तिम्रो साम्राज्य
वनस्पति झैँ मदैनौ तिमीहरू, मानव ।
एक स्थलमा बढी, विकसी, मल बन्न उहीँ ।
एक अमर रफुलिंग छ तिम्रो अन्तर्गत ।

(२५)
यो मिरमिरे हो-- यसपछि हन्छ सुवर्ण प्रात ।
ज्ञान हन्छ प्राप्त अविज्ञात । आशाले उठ,
जोशिला जन हो, संघर्ष गरी तिमिरसँग,
जो तिम्रो शत्र । मर्दछ व्यक्ति, जिउँदछ जाति ।
एक अनैकको छ खाच्च जगत्मा, बहुपोष ।
त्यही अमर जो अक्षर चिन्दछ स्वजातिको ।
त्यो जलविन्दु जो जलमा गिर्दछ मर्दैन ।
जो गिर्छ रेणुमा हुन्छ अदृश्य विलीन ।
जो स्वार्थी एकलासी ताप्दछ घाम
परिणत हुन्छ लघु बाफमा, वामुविलीन ।

(२६)
"आज छ एक ग्रहणको दिन-ग्रहण
जो हो छाया विश्व प्रलयको, प्रकाशाभाव,
मत्युको सृतक संसारमा, अपनित्र,
जसमा रहनुपर्दछ सचेत मानवले,
शुद्धिसाथ; सम्बी आफ्नो जवाफदेही जगमा ।
मानबहो ! यस छायादार कृसमयमा
प्रकाश भजी, बलियो हृदय गर सारा ।

(२७)
"सुरेन्द्र स्वर्गका, असहन-स्वभाव,
कृप्रवच्धले मानवको लागि किरकिर,-
जस्तो लेस्याइला हरिया लमखुट्रे
जलजीव क्षारमा हुनाले लखर
मानन-दुगमा चढ्छ विचित्र च्याँठ,-
जिउस क्रोधान्ध छन्‌ मानवसँग आज ।
उनको भरेखा लाल, लाल; जस्तो हरी
चकिनुअघि धलिपुंज अरुण क्षितिज ।
उनका भ्र्रेखामा तिम्रो छ विनाश
स्पष्ट लिखित आज । विनाश भयंकर !

(२८)
"तर नडराओ, ए मनुच्यहो ! म छु ।
म प्रमिथस । म मानवमित्र । म नरसैबक ।
म क्रुर जिउसको अन्ध क्रोधको अरि ।
अन्याय-असहन, मानवपक्षको एक देव ।
स्वर्ग छ कातर सब, जिउस अगाडि,
अतिप्रबल तर्जित । म बन्छु क्रान्तिकार,
तानाशाही विरोधी स्वर्गको, मानव निमित्त ।

नडराओ, ए मनुष्यह्वो ! म छु मानवमित्र ।

(२९)
"शत शत जीवको नौका मझ्घार
एक माफी तार्दछ...एक मल्लाह चत्र ।
देव-प्रतिभाको विश्वास गर । म पनि छु
एक अमर...विचार तेज हो, दिनको ३
एक दिवाकरका करहीन सहस्कर छन्‌
सहस्र बिस्तार । यस्ता छन्‌ शुड, उत्तेजक विचार,
तमप्रणाश । बिबेकको साम्राज्य संसारमा,
विचारको अनन्त बिजय, भावको ए भब ।
मपछि लाग ए अनिश्चित छायात्रस्त मानव !

(३०)
"न लेक वास जो बढ्दछ लहर, लहरमा
क्रुर, क्रुर...अन्ध निशामा प्रलयडर
पाषाणपातले चलेर सलिल उपर ।
पतनचिन्ताशील जाति हुन्छन्‌, लखर,
स्थगित निर्माण, अवरुद्ध समुन्नति,
मृत्युको हमेशी स्मृतिमा ट्टफूट
दहन, घनघोर । चिन्ता छ चिताकी माता ।
आशानादी बन । संग घाम । संरुू उज्यालो ।
उपास उषा, ज्योति । उड्न गर प्रयत्न ।
आशा हो आघा जीवन । लड तिमिरसँग,
तिम्रो जीवन । अघिकार समर्थनमा
म सहनेछनु क्रर, क्रूर यातना विशाल ।

(३१)
"तल नहेर अन्धकारतिर । माथितिर
दृष्टि लगारु; जस्तो गर्छन्‌, शाकपात पनि ।
हात पयर खियाक- कोशिश गर ।
नमर मानबहो लाचार, निराशमा ।
दुस्साहसित नबन तानाशाही अघि ।
बल सत्य हो । पशृता होइन शक्ति बुफु ।
देवराजमा प्नि पशृत्वको छ प्रशस्त अंश ।
दुर्बल -असहन तिनले लिए क्रुर शपथ ।
त्यसको म छु बागी मानव । म ध्वंसन दिन्नँ,
तिम्रो जातिबीज । म संरक्षक हुँ तिम्रो ।

(३२)
"के गर्ला त्यो देबराज आखिर मलाई ?
त्यो कोधान्ध ?

क्रोध भनेको एक जरोको वेग हो,
अस्वस्थ प्रकृतिको, अस्वाभाविक च्याँठ,
एक उग्र गरम, जो उचाल्दछ खलबल्याई
उयलित स्नायु, स्नायु, आयु गरी क्षीण ।
ढोक्ला, पिटला, रगताउला छरछर देह,
बागीउपर हरी होला, आँधी, आँधी,
उग्रवेग । तर म रहला अग्राख्न ।
देला दुःख अनन्त, दंड भनी उसले,
तर तिनलाई परिणत गला शौकमा,
अतुभवको आनन्द बनाई उपदेशयुक्त ।
मैले डरलाई जितेको छु, ए मानव !
डर केवल जड, जड रोमको कंपहरू हुन्‌ ।
आफ्नो अस्तित्वउपरका जीना संदेह ।
म तयार छु; तयार, रुगाको घोडा चढ्न;
तयार छु डुब्न नेत्रजल सागरमा;
तयार, सुद्ररिन, रोपिन, क्टिन, हतौडिन,
कीलिन, कल्चिन लौह पयरले दृष्टका;
तयार, परीक्षित हुन अनन्तमा
अनन्त बेदनाले आज; तयार, खान खलि ।
केबल सत्यको अमृत मेरो, मानवताको मिठास ।
यी दुई चीज किकेपछि विश्व छ ररल, गरल ।

(३३)
"् कान्तिकार छु- म स्वर्राको बागी ।
विषम, अविवेकी स्वर्गको, शक्ति-सिद्धान्तयुत,
पाशव-शक्ति...म देवत्यको छु समर्थक ।
सत्य शाह हो, असत्य दास 1 सत्य छ मेरो हतियार ।
भ्रैले ल्याएँ मानवहरूहो ! तिमीहरू-निम्ति
एक स्वर्शिक बरदान- एक मेरो दयाको बक्सीस-
दैवा,नलबीज ! यो खोक्रो नर्कटको उदरमा
निहित शक्ति एक, विचित्र अगिनस्फुलिंग !
मानो सुवर्ण-किल्को कै घपधप बल्दो
तमसावत, मिरमिर अघि, प्राची शिखरमा;
जसमा छ असीम शक्ति गूढ... चकाचौंधिन
विस्तारले त्रिभुवन, रज्मिहरूको रहस्य !
यो क्ल्को सारा कताको जननी हो ।

यसमा सब सभ्यताको, सुखको धप्को ।

(३४)
"कल्पना रार अयुत शाखायुत महामहीएह
वनिश्वमूल । अन्धकारमा रहस्यमय छन्‌
उसका जराहरू अविदित; अनन्त रनायु
रस-संचारक, दलहरू अनगिन, अनगिन,
विश्वयुग, युग आउँदा, बढ्दा, क्षीण हुँदा;
हजार हुरीको जोरी... नित्य हरित, सुन्दर,
बिह उड्डीयमान, प्रकाशोन्मुख,
सुवर्ण-फलयुक्त त्यस्तै छ हुने
मानव-जीवन, मानवहो ! त्यसको
निर्माण गर यत्त स्फुलिंगका रापले ।
अमर बन । अक्षर बन । सुत्दर बन । भूविजयी ।
स्वर्गोच्च बन्न । देवपराजय गर मानव !"

(३५)
यति उच्चारण गरी प्रमिधस महादेवले
प्रदर्शन गरे अगिनस्फुलिंगको किलिफ्रिल ।
प्रपधप गर्दो कणीको उद्घाटन गरे
नर्कटको पेटमा । विचित्र ज्योतिले धप्क्यो
अनलाण्‌, देदीप्यमान-त्यो स्वर्गको आगो ।
शक्तिशिखा झैं अथवा शिरोविश्दुकी
तारासद्ृश सितराप ! विचित्र कबूल झैँ फुल्क्यो ।
विशाल संभावनाको अनल-बीज सदृश !
एक मानसिक बह्िन-समान सुनसानमा
कवि-हृदयको, मझिल्ल, किल्ल, किफिल्ल ।

(३६)
घन्य ! घन्य ! छौ अनलदेव तिमी !
ए जगजीनत दाता ! बन निर्माता !
विषिन-विध्यंस ! सुजन, प्रलय तिमी,
संपोषण तिमी सब संसारका ।
चर्षणबाट उत्पन्न ! सूर्यका सखा !
हृतभुक्‌ ! सर्वशृद्धिकर । भयंकर !
नागरोदरनीड ! पारावारनिवास !
पर्वत-शिखरका नृत्यका नितशौँकीन ।
घर्वाघोती शातजिहब अनलदेव !

(३७)
ए पावक, ए जाज्वल्य, रशिमपति !
तिमिर-सिंह तिमी, प्राचीप्रतीचीप्रिय !

पार्सीहरूका परमेश्वर वेदका आत्मा !
जीवन - तिम्रो अतितेज्ञको एक हो स्यन्दन ।
तिम्रै पोषक न्यानोले जन्मी
मानेव-सभ्यता जोशिली, सखमकदार्‌ ।
तिम्रो रापविना कवि न बन्यो कोही ।
तिम्रो तापबिना न एक महावीर ।
तिमी घरका प्रकाश मनका विकास ।

(३८)
तिमी परिचित थिएनौ मानबको पृथिबीमा,
ए हुताशन, प्रथम युगमा मानवको ।
तिम्रो वरदान विचित्र थियो वसुन्धरालाई ।
मानवलाई आत्माको चेत फैँ नव-विकसित
आयौ तिमी-प्रमिथसका वरदान ।

(३९)
अन्धकार हटाउन, नवप्रकाश फिँजाउन,
मानवको आयौ, अरिनदेव !......
नबप्राण-संबार गरी नरनारीहरूमा
त्यस बैला । एक नवजीवनको स्वप्न-समान
स्वीकार गरे मनुजहरूले तिमीलाई,
अति क्तब्च !...प्रमिथस महान्‌ मानसमित्र
सुपृजित भए प्रथम मानव-समाजमा,
नवप्राप्त परमेश्वर छै प्रतीचीका ।

(४०)
अनेक चमत्कुतिहरूले नित्य चकित
प्रकाशतिर फैलियो उन्नतिशील
मानव-संसारमा, सभ्यतामा अग्रसर ।
जसरी गायश्रीजप सवितोपासक--
फूलबिश्वाहरू गीष्ममा फुल्छन्‌,
चौडापात, सुगन्धमय आँत, सुन्दर, सुन्दर ।

(४१)
यस अनलबीजको चमत्कारको
वर्णन गर्नुअधि, अनगिन,
बिसाउँछु विफलता व्यथित लेखनी
शब्द-हार । चुच्ची औँलाकी चरी यो,
लमपुच्छै, सिताकाशमा पत्रपत्रको
नँग्दी नील, नील कण, नुच्ची भई ॥
खोज्छे उजाउन आफ्नो चरीचुच्चो
अर्को जोशको रोशनीमा समुच्च ।

चतुर्थ सर्ग

(१४)
सद्भावनाले प्रेरित प्रमिथसले हाले
एक खोक्रो निगालोमा धक्क गर्दा एक
स्वर्गको अगिनबीज ! रहस्यमय एक स्फुलिंग !
अनि अनल चोरी यसरी, ओर्लिए अवनी,
स्वर्गका शानदार घराधरका कराली-तल,
मानवोद्धरणनिमित्त, कोमल भावनायुक्त !
यस दिव्य चोरीको महत्व छ अकथनीय |
जस्तो गगन-स्पर्शी हिमालय शृङ्ग गर्दछ-
स्वर्गको आधा उघारिएको सुवर्णद्वारमा
छिरी, प्रथम स्फुलिंग चोर्ने सबेर साहस,
सौर नटी रहँदा अफ चीसी, प्रकाशमा अचेत !

(१५)
अथवा जस्तो गर्दछ एकलास-विलासी कवि !
निमीलित लौचन, अन्तर-प्रकाशमात,
उह्टीन उच्च स्तरमा भावका, स्वनिर्म्मित
दिव्य मुरतीमा छन्दको, क टिप्दछ फिलिंगो
अमर अँगनोबाट अलक्षित ! अबभास !
एक सुनौला धपघप, आँखामा, अन्तरको,
सबेरा विहगद्ग झैँ । अनि भविच्य-बाणी
उद्देल्दछ जन-मन-सागरमा, पूर्णप्रभ !
खलबलिन्छन्‌ सुषुप्त भाव, घचघचिँदा, दिव्य ।
चकित नर विउुँफिन्छु गजबमा, संदेशले
उसको अभिनव । स्वतनुविस्मृत क पागल
पघाल्दछ पत्यर स्वरले, सहानुभूतिशील,
आदर्शमा स्वकल्पित । अनि हुन्छ समुत्यान
एक वार नर-समाजको विश्चित्र तवरले ।

(१६)
कलाहीन पशुनर अकमक्क प्रलयत्रस्त-
तर्फ यति करुणाले अभिभूत प्रमियस
ओर्ले अरिन-पर्वतबाट नाकको, उपकार--
प्रवत्त ! निर्भय थियो उनको प्रशान्त हृदय,
असलको अमिट चेतले दु:ख-हाँका, प्रसन्न ।
एक निगालोको खोक्रो उदरमा अनलबीज
डाली, चले ती भूतलतिर, चिन्ताशील, ओलिंदा,
एक अकेला, बेमह्त, स्वकीय भावमार्गमा
स्वयं अग्रसर, मानब महामित्र महादेव !

(१७)
हुताशन, यही छ संसारको सारमय तत्व
महत्त्वपूर्ण ! यो प्रकाशको पिता, अविशलेष्य !
यही अपोलो सूर्यदेवको दिव्य कलेवर,
दागहीन, यही देवतनु, यही देवसार,
यही जगच्चक्षुको शक्ति, यही जीवनदाता,
सजन-पालन-प्रलयको यही छ कारण !
यही अमृत, यही मृत्यु यही आशा, त्रास यही,
धवाँ-धोती शतजिह्व अनलदेवता व्यापक
यही विश्वधार ! पर्वत-शिखरको साम्राज्यधार
प्रात; साँझ, यही जगत्‌ बनाउँछ अध्यृष्य,
सर्व घर्म्मको मर्म्मको दागहरण यही,
यही सती, शहीदको आहदार विलास !
यसले गरी जन्मी सभ्यता संसारमा । कबि
यसले जाग्दछ, मुल्की हृदय ! यही भावना
दिव्य, दिव्यको सृजन-राप ! यही महावीरको
स्वसृष्ट धपधप आश्चर्यकार, हताशन !
स्वर्ग र पृथिवीबीचको सीमा यही, पावक !

(१८)
रै अनल, सर्वभक्षी, विपिन-विध्वंसक तिमी !
तिम्रो प्रबल महाकोप ! कसले देख्यो तिम्रो
उग्र नृत्य वन-खाश्चमा, जब ज्वालामुख तिमी
उफ्री, उफ्री, नाची, नाची, चर्चर चबाउँछौ
युग-युगका पैदाबारी, पत्र-दारु । स्बरूप !
अन्नको विशाल वन-भांडारमा तिम्रो देव !
जब महाभोजको हन्छ महोत्सव साह्रलाद !
हुरँ, हुर, मर्तका फूँक, फुँकमा भर्भराउँदा,

दनदनाउँदा तिमी चर्वण गर्छौ चरु कै वन ।
ध्वंसक वेगले पार्न निमिटान्न महारण्य
रूख रूख कुद्दा, मुस्ला मुस्ला, ह्वार, ह्वार, हुरिदा,
अनन्तजिह्न, रुधिरलाल, अति गरम भिजाज ।
फारहरू उड्छन्‌ राँग सँग सुलसी, प्रोज्ज्बल
ज्वालामा धृवाँबादल साथ ! तब प्रचुरजीव
अरण्य प्रलयाभिमुख छाद्रछ उदरबाट
टाप, शंग, पंख, भयभीत असँंब्व्य सवेग,
जीवन-मरणका धावनमा; पलायनमति,
पशु युथ यूथ जान्दछन्‌, तिम्रो महवेग उग्र
वानस्पत संसारमा ! रे सर्वभक्षी ! रे अनल !
रै शार्दुलका महाशार्दूल ! रे विश्व-निगलक !

(१९)
आगो देवत्वको गरम राप हो मानवको ।
आगो अपोलोदेवको धकधक संगीत जोश ।
आगो जीवनको ज्वलन्त अनुहार ! आगो आत्मा ।
भावको हृदय यही आगी । प्रेमानलले
जन कपूर कपोलमा छुन्छ अरुणताले
हृदयरुधिर सब मदिरा पारी, रन्न, रन्ने,
बल्दछ देवता मानिसमा । सब श्रेष्ठ मनृष्य
उच्चताका चुलीमा मुल्ल मुल्ल बल्दछन्‌ आगोले
बाहीद आगो, आगो महावीर, कवि आगो,
आगो प्रथम चुलीको निशान्तमा, महानवी ।
जब धप्कन्छ हृदयवहिन आदर्शले नर
तनुविस्मृत, विशुद्धचेता उड्दछ आफू पर,
अति-मानब उडानमा, जगतृको चमत्कार !
दिवस-सिर्जना वर्तुल सितराग सौरानल !
विश्वनिशापछि आगैले मुल्क्यो प्रकृति-उदय,
विशाल, शबल, महिमाशील, सब आगो, आगो !
आगी आरंभ, अगिन अन्त, अनल जीवन !

(२०)
जब सन्नाटा निमिटात्त निशाको दृश्यपटमा,
युगातरी दुर/ तार रुदित, ओसदार, अल्पी,
सजन-प्रकाशको प॒थम रश्मि झुल्कन्छ
यूनानी गिरिका टुपीमा, तुषार-धवल,
जल-बाष्पको तहालु परिरंभणमा, सस्नेह !

तब तनुभस्म नितान्त अग्रिन, स्वर्गका कति,
अपोलो अभिधेय, सुवर्ण वीनमा, गुलाफदार,
एक नवोदित दिव्य स्वप्नको संगीतमय
गर्छन्‌ विश्वव्यापक. संकार, मधुरभीड ।
कलाकार गगनका ती ज्योतिकलेबर,
नक्षत्रनटी परिवेष्टित, पृथिवी नचाउँदा,
धकधक उम्लन्छन्‌ सुनौला रसले; छिरबिर
पर्दछ आकाश ध्वनि-ध्वनिमा अन्तरिक्ष
स्पन्दी, प्रभावित बनी, मुल्किँदै । अनि आकार,
हजार, हजार, उच्रन्छन्‌, वस्तुका, नवोद्वोधित,
बन्दछ विश्व महाप्रलयवाद एक वार्‌
फेर, सरूपराग, सुन्दर, स्वप्न-मन्दिर झैँ,
त्यस बेला फल्दछ सुन्तला अभ्र, सुन्दरले
समृच्छ्युवसित, शानदार, अनि सुषुप्त पंख
सृजनानलका आमंत्रणमा शीत पबनमा
छात्तिन्छन्‌, सजोश । नवजीवन पाउँछ संसार ।
आगो, आगो, आगो चित्रन्छ संसार अभिनव,
आगो- अपोलो संगीतकोविदको हृदयको ।

(२१)
आलिम्पस पर्वतको हृदयमा छ अरिन ।
अग्रिनशिखरमा उसको । समुच्च स्वर्गमा
यूनानी देवहरूका एक नाक-नग छ,
अनलाचल, अरुणाचल, अनिर्वापित
अमर अगिन युगयुग बल्दछ त्यस ठाउँमा,
हरहर, हरहर्‌, समयभक्षक, वहिन त्यो
फ्याँक्दछ स्फलिंग संसारमा प्रतिदिवस, धप्प,
धप्प, दिनत्मणिछूप, अनि प्रतिनिशा प्याँम्दछ ।
एक छरबर, किल्का, किल्काको, सुनील पटमा,
ध्वान्तको गरी उज्यालो डाहाड, शंगारमय !
त्यही आगामा डाली मर्त्य-कलेबरका कलुष
आत्मा असल उद्दछन्‌ जुपिटरका पदतिर,
जहाँ अयुत दिवौकस प्रशंसामुख बस्छन्‌,
पक्षदार्‌, प्रस्तुत, कर जोडी महागौरवी
पाश्वमा, तम्रशिर, त्यही वबष्टिलमा राख्दछन्‌
उन्नती भयानक पवि, जो, दंडक उगुवेग,

घनवारीद्वारा, विक्षिप्त ओर्लन्छ अघौधमा
सांसारिक, शतच्र, पार्न पापी, घर्म्मपतित,
एक आगोको भीषण चटरचाङ-विश्वकप ।

(२२)
त्यही हुताशन भांडारबाट स्वर्गको दूर,
चोरी एक अमर बीज, प्रमिथस ओर्ले,
ज्वालामुखीको बटुको मुख तल,' अवनीमा ।
न खहरियो उनको देव-अंग, अनलाबिबाध्य !
बलवाको जोश ओजदार मुहारमा बस्थ्यो,
निर्भीक, सवेग उनी ओर्ले वसुन्धरातिर,
थाहविना स्वर्गाधिराजको, सहज-प्रकोध्य ।
नर्कटको खोक्रो उदर, अनलबीजले,
भयो उज्यालो, जस्तो कोही प्रसूनका घंटीमा,
नीलराग, अधोमुद्, बच्योतहरू पस्छन्‌ राती,
नीरदीवार कोमल हरियो च्ुतिले छेडी,
सुन्दर दृश्य ! अथघा जसरी उत्तरीय तारा,
धुबोपरि, टक्क अडानमा अमित युग,
हेर्दछ दुई नटी साथ लिई, अर्ढखंड भूको,
उत्तर फग्लेँटो, क्षितिजबाट यमपुरी-बिरुदध,
सेतो, चमचम, सजीव, नैश तिमिर डाँटी,
त्यसरी त्यो तातो भीषणता चंकियो सजीव,
तेजोमय, चर्का सेतो, किरण-विस्तारक अल्पार्क,

(२३)
सवेग ओर्लिए अनलचौर पृथिवीतिर
मौन, गंभीर उडानमा, छोडी देवहरूको
राजधानी म्िलिमिल, सुनर्णचूड, फिफिल्यांड,
अनि पसै उनी बीच दैसाँधमा, भू-स्वर्गको,
गोधुलीमय, जहाँ विस्मारिणी मृत्युसरिता,
कोलाहलमय बरिथन्‌, जगत्‌ -जीबनपार,
तन प्रवेश गरे पुथिबीमा, मरकतांगिनी,
पुष्पप्रिया, विशालस्तनी, संकुचितमुखी,
जलकांची पिलिमिल, मृषिक पहाडहरू
अर्ना बन्दै आए अवतरणमा, उनको,
आखिर ठोस मृत्तिका छोयो, शस्यदार, पदले
एक धराधरमा भूको । तल, तल, कुदरो,
अरुणरागमा नबोदित अर्कको, अर्द्प्रबुद्ध

जंगली जन-समूहउपर लर्बराउँथ्यो,
पबन-प्रहारित मन्द-व्यूह, व्यूह, खंड, खंड,
जस्तो बादलमा देखिन्छन्‌ साउन मासमा ।
त्यो बाफको लहरीदार पारावार, वेधित
रशि्मिहरूले, रंगियो प्रथमवार । इृन्द्रेणी,
जल-बँद सावलंब रुख्ल्की सप्तरागिणी,
दोब्बर, तेब्बर लचकमा, अन्तरिक्ष-संगार,
अनि संवरद्धनशील करले कराकरले
लागे फाँड्न त्यसको घन कलेवर; खितर
बितर भयो पछि सपना झैँ त्यो करवार ।

(२४)
अनि देखे चर्म्मवतन भू-कमि मानवले
सभय, महादेवको महत्त्वसूचक स्वरूप,
छायाहीन, अजङका टाइटन्‌, विशालबाहु,
अग्ला, गोरा, सुपुष्टवक्ष, निपुलेक्षण,
निर्मल चेहरा, शारढीय आकाश-सदुश,
शंकाहीन, अभयप्रशान्त, प्रगाढ करुण,
महापर्वतको गंभीर मुहारतुल्य ! सम्‌च्च
यत्ति थिए उती मानवबाट, जत्ति पहाड ।
सजिलो श्रेष्ठताले शीघ उनी आए सदय
नरहरूसामु, तर नरहरू भयभीत बने,
जस्तो अविकसित जीबउपर पर्दछ
विचित्र त्रास विकसितको-- एक छायासरि,
दुस्साहसित पारी तित्रको चेहरा सामान्य ।
कोही भागिहाले अधोधरा अन्धकारमा;
कोही चढे रूख; कोही राडीपछाडि लुके ।
"को आयो ? को आयो ? के आयो ?" को कोलाहल थियो
अगाडि जो, सुदूर हुँदा आगन्तुक, अन भो जन्द !
अनि एक दुई महानायक ठहरिएका,
अडबज्जग त्यस बेलाका, हेर्न थाले लुकी,
करिविपुल कल्पचिर प्रस्तरको पीठ
पछाडिबाट, दुकद्क मुटु, च्याती चाक्षष
परीक्षक स्नायुग्रन्थि ! मुखरेखा-बविकत !
"को आयो पो ? को आयो ? किन आयो ? कहाँबाट ?"
मुटुको ढुकढुकले रुन्‌ सन्‌ शीघ प्रश्नले सोध्यो,

मांसभित्तिका खोंखली ढघाक ढघाक पारी, घचघच
अविदित द्वार झैँ- "को आयो ?के ठाउँको जीव ?"
भयभीता जिज्ञासा तोडमा परी जान्न, उग्र,
जीवन ? मरण ? मरण ! जीवन ? के खान आयो
यसले सब नरजाति यहाँ ? मुगखंड झैं
प्रस्तर-हँसियाले एक फरूपटमा चोड्टिने,
प्रबल बाहुका प्रहारले ? तरंगशील त्रस्त
द्ृदय आदमपुत्र अनिशिचत रह्यो चिर,
बढ्न, हेटद्न नजानी, कीलित । तर उसको साथ
हथियार थिएन भीषणधार । उ थियो प्रशान्त !
कोही राकस पुरुखा गै, अतीतमा कल्पित ।

(२५)
कृहिरोको घरघरले, पाबस म्‌ख, ध्वनित
महाकाश कप्रे, ताराघर अरू बेलाको,
गोल आँखा खानेको पथ, चटरचाङ-रिसाहा,
मीठी शीतलीको अरू बेलाको मृख-मिठास,
तर्साउँय्यो बराबर जंगी जो, कोही भएकै
जाद्गर-त्यसले बोलेको सुनी, सुनी, सदा
फिल्केको हेरी, हेरी, विचित्र, भाषा प्रथम
मानवहृदयसँग लाउन लागेकी थिई
मित्यारी, गोधलीमा । सिलिङ बिलिङ-- भीषण !
भयो सर्पको नाम, जसले घुंटी फुलाई
फँक्दा स्योांक्क । भुलभुले रगत मात्र भेटी,
बाई हुन्थ्यो मुख बाई मानिस-भाइ, लन्यांग !
लकारले लासियो विलासिनीको नाम ।
अनि झ्वाल्ल भने आकाश बल्नुलाई मुयाप्प
भयो त्यसको निभ्नुको नाम, ग्रारले हानेसैँ,
ञ्याप्प, अनि बिजुलीलाई भन्न लागे म्लिफ्लि !
आश्चर्यजनक, त्रासजनक बाकार भयो शाब्द ।
द्वित्वमा बाबा ! या बाब्बा ! शिशुको, प्रौढको समेत ।
नाघलाई भन्न लागे ह्वाङ्ग्राङ-ध्वन्यर्थक,
शब्दहरूको प्रथम प्रसव भयो वाङ्मयमा,
प्रथम मात्रव रूलफूल गर्ने हुनाले
नाम भयो जल, पानीको । हरहर हावाताम
पहिले । रुररुर नाम भयो रुनाँ । हेल्योस्

भन्न लागे रुल्सलाउँदो सूर्यलाई पछि ।
यसरी जन्मिँदी मानन-भाषा प्रकृतिबाट
अनुकरण-प्रयासिनी, वस्तुगति-संगता,
बढ्थी प्रतिदिन, मौखिक शव्दस्तायुका विकास-
साथसाथ । तर त्यस बैला अफ मानवले
स्पष्टोच्चारणमा व्यक्त गर्न सकेन त्यो भय
जो अतिमानव प्रमिधसको आगमनले
गयो संचार जताततै । कपिसद॒श कंकुँ
गर्दै सबले गिरि-उदरमा प्रकाश गरै
दृदयको मरणभावी छायादार भाव,
जसको नाम आज भयो भय । निभाउँछ कि ?
करिल्लिलिल्ली झैँ कोप्रे कँचा आकाशले, यसले
हामी मानवलाई सारा ? यसरी त्रस्त भए
नरजाति प्रथम युगका, प्रमिषस अघि,
यस अपूर्व खतराको पूर्ण बोल नपाई ।

(२६)
परदेशी बिरोधी अविकसित जातितुल्य
ती हेर्थ शंकालु, चिहाई ! आयौ यौ के गर्न ?
प॒च्छे ताराको आगमनलाई जसरी हेर्छन्‌
अन्धविशवासी आकल जीव ! मृत्यु या अमृत,
यो के होला ? जाँचे कसैले उनका लोचन,
कति छ इर्षा त्यसमा भनी कसैले ललाट !
सूर्यसामु आँखाका नानी झैं कायर तिनीहरू,
खुत्ने, दुस्साहसित- ती देवको तेजअघि ।

(२७)
तर प्रशान्त ती महापुरुष प्रमिथस
गंभीर मुखरेखासाथ बढे मानवसामु,
परिवर्तनविमुख, नव्पताविरोधी अघि !
प्रथम नवी झैँ सभ्यताका, नवजीवनका,
अन्नि उनको शात्त चालले आश्वासित
अलि, अलि, प्रथम मानव, अलिअलि गर्दै,
नजीक हुने गर्न थाले प्रयत्न, ससाहस,
जब उनी एक घर बनाई, प्रस्तरको,
बसे मानब -बस्तीबीच, त्यस प्रयम यगमा ।

पञ्चम सर्ग

(१)
उलट-पेकावट माटोको, साह्रो जिद्दी, जमाहा,
पसिजाउँछ खेत-कोराहालाई गँगटोमा
जब हुन्छन्‌ दिन-आँखा । गुट, गुट बालुवाका,
माटाका, बलवा गर्छन्‌ परिवर्तनको दीक्षक,
क्रान्तिकार कट्किँदो धातुध्बनि कोदालीसँग,
जो घुसनुपर्दछ तिनका अन्धकारमा,
दाँत बजाई, क्रन्दी । त्यसरी युग, युग गरे
जन मन कृषकले सस्वैद परिश्रम,
प्रचंड मार्तडमनि तानाशाही, रस-शोषक
जब तिनका मेहनतमा अम्लान्त, द्रवित
कडा अदनको स्वर्गलि बर्साउँछ सजल
नर्माउने धूली-धौनिनी, धारा, पाबसमा,
तब लहलहाउँछ हरियो संसार, नवस्वप्न ।
यसरी प्रथम परिष्कृतिका किसान प्रमिथस
लागे क्षेत्रमा स्वकीय अथक परिश्रमले ।

(२)
त्यो प्रथम अगिन जो सृजनाको हृदय हो नितान्त,
जो किल्काउँछ सेता शिखा पूर्वीय अचलका,
प्रलय प्रलयी, प्रथम बिहंगको क्रन्दनमा,
जसको समरेखी स्वरूप छ कवि औ नवी,
ञ्रिल्किन्ध्यो नरमित्रको उरमा, बडो विचित्र,
एक बाटुलो सपना झैँ ज्वालामय धपच्प ।
उनी देख्दथे एक महास्बप्न, बिकासशील-
दीपणिखा कै जो किरणहरूको विस्तारमा
एक नवीन जगत जगाउन खोज्थ्मो स्वकीय,
-एक सर्य-भावना, मर प्रातको, दिवस

जब अज शौशवमा हुन्छ पल्लव-लोहित ।

(३)
समतामा राखी व्यबहार मानबसँग, तिनी
लागे देखाउन अद्भुत चमत्कार, जसरी
क्षितिजतलका दिनकरले समताप्ताथ
ताजब जगत्‌को नव उद्बोधन गर्दछन्‌ ।
चिरकाल अवलम्बित हुस्सू दृश्यउपर,
दृष्टपविरोधी दूरताको मुखको अवगुंठन,
चिरिन्छ मूर्खको शाती खैँ, स्वकीय शठताले,
धाँजा, धाँजा, बुद्धिको नव उज्यालोमा । बिहग
सुषुप्त खोल्दछन्‌ दृग, माँस-पद्टल उचाली ।
प्रलयच्ायाले शीतांग संसार सिहरन्छ,
नवश्वास । मिद्दछन्‌ एकलासका अश्रलास ।
स्वर्ग बनेर आउँछ पृथिवी एक क्षण ।
कविको सपनाको उज्यालोले चित्रित जगत्‌
तृल्य जन-मनमा, तवरूप उदाउँछ विश्व ।
अनि कंपित तरुपल्लव, त्रस्त प्रभातमा,
आश्वासित बन्दै आउँद्न्‌ सम व्यवहारले,
जबतक छिरबिराउँदो जगत्‌ हुन्न पूर्ण-
प्रबुद्ध ! त्यसरी प्रमिथसले आफ्नो तेज फिँजारे ।

(४)
एक थन्द्रले गर्दा वसन्त वन बन्न जान्छ
एक परी-वास, प्रभावित । कल्पनाले नव-
सृष्ट, सजीव, तिमिरविलीन कुसुम-सौन्दर्य
फुद्दछ फेरि कोमल रंगमा नजरअघि ।
नेलहर अंबुधिको बिशाल उर हिल्दछ,
भाव-छालले चल, छचल, जल स्तन झैं
फेन मुन्टो मधुर, सौन्दर्यको, तरल, सजीव ।
त्यसरी एक महापुरुषको प्रभावामृत ।
पूर्ण परिवर्तित पार्दछ संसारको स्वरूप ।

(५)
यसरी तन ती मानवमभित्रले स्वर्गविरुद्ध
मानवलाई रारै सम्बोधन ...स्वरमा निर्भीक !
"ए मानब, नित नतमस्तक स्वगधिराज
सामुन्ने, हे प्रलयसंशयी, नडराओऔ, नडर,
आज छौ वाजका कर पखरेटाका हाँकका
मनि पंछीतुल्य निर्दोप, तर छ बाजको

बाज तिम्रो सामु आज, स्वर्गाधिष्ठाताको बागी,
बागी प्रमिथस, निर्भीक, स्वपक्षमा अब तिम्रो,

(६)
"प्रकाशस्वरूप पुथिवीको अगृ॒त छेकी,
जव लाग्दछ ग्रहण दिनकरमा मध्य-स्वर्ग,
दैत्यग्रस्त झैँ तिमीहरू, पाउँछौ आफूलाई
प्रलयका पख्ेटामनि, कालो बाजको पंख-
समान, तर तिमीहरू अरु पुज्न खोज्दछौ
त्यही मत्युस्वरूप दानब जो मानब-रिपु,
तानाशाही पुजारीहो, नचुँड सुन्दर प्रसून,
कोमलता च्याती चढाउन त्यस क्ररको
कठोर पाउमा जो कल्ची फाँड्न चाहन्छ
तिम्रो जाति स्वकीय । मानवहो, होशियार !
होशियार सुरप्रका दयाहीन देवदेखि
रहो, रहो, मानब ! नगर पूजा जिउसको ।

(७)
"अतिबलीको पुजा कायरता हो स्वभावको,
अतिनैतिकको अर्चन आत्मबल जगत्को ।
आत्मा छ तिम्रो मानवहो । पूजन गर अब
त्यस अक्षरलाई जो तिमीहरू हौ आफै ।
यो अमर चरो आउँछ, उड्दछ समय, समय,
विलीन हुन अन्तमा शून्याकाशमा अनन्त ।
यो अगिन-स्फलिंग जो निभेरैँ भाग्दछ दर,
बल्न अर्को घ्रुवमा, अर्का गगनमनि, यो
यस ठाउँको सीमित चेतको भ्रममा पर्दा
बिलाउँछ जस्तो लाग्दछ सबलाई । तरयो
वर धुवमा छ, मरेपछि पनि, फलफुल ।
मर्दैनौ हे अमर मानबहो ! मृत्यु हो छाया ।
भ्रम, केबल उपहास, केबल छायालिंगन !

(८)
"त्यो ज्वाला हो यस दाउरामा...ज्वालाभन्दा ज्वाला ।
समकालीन सब सुरको, सब नक्षत्रअघि
त्यसको अस्तित्व एकलो, उज्यालो, चमचम !
सृनसानमा, जो सब चीजको हो मृत्यु महान्‌
त्यो अमर, ढुक्कुर ढुकढुक गर्थ्यौ तेजोमय,
सुगन्ध झैं ज्योति निकाली, फिँजाई, अनन्तको
पुछारतक दुईतर्फ । त्यही किरणमा जन्मी

सुजना सुन्दरी पंगारमयी । जन मर्छ यो,
फूल-पात-पहाड-जल-तारा-आका शसहित
तब पनि मर्दैन त्यो-मर्दैन त्यो-मर्दैन ।
त्यो डोरी हो, सर्प होइन, हे मानवहो, हँस्सी,
उडाऔँ त्यसको, नबनौँ लाछी, नबनौँ कातर !

(९)
"सर्वस्व जलेको सूर्यलाई हेर, गगनमा ।
त्यो सधैँ जिउँदो सेतो राप पृथिवीअघि
त्यो अमर अपोलो कसरी जियो देह-भस्म ?
यसरी जिइन्छ मृत्युको पश्चाद-देबताहरू
पो जान्दछन्‌ जो तिमीहरू जान्दैनौ, है मानव !
यत्ति फरक मानब, देवता बीच-यत्ति ।
तिमीहरू हौ उही अमरबीज-तर अज्ञानी ।
तिनीहरू स्फुटित पल्लब; तिमीहरू तर
बीजकोष मृत्तिकामा, तुषारमनि आच्छन्न ।
"ओ तेज, कारा तोड्न सिका" भन । "ओ किरण,
उक्लन स्तरउपर उपरिस्तरमा अक,
ग्रन्थि, ग्रन्थि छिचोल्न सिका तमका । बिरुवा झैँ
हामी प्रस्फुटित हुन्छौं बीजकोषबाट खुलामा ।
उक्लन दे" भन, "पूर्ण स्वरूपतिर । आफै हन
सच्चा, यथार्थ अभ्चम" मत्यु अँध्यारोको नाम ।
नाम उज्यालोको अमृत । त्यही, त्यही आत्मा, आत्मा,
चिन, बन, बल, दनदन बल, मानवहो !
हँस्सी उडाऔ अतिबलको, हँस्सी उडाओ नर !
जस्तो हाँस्दछ रुदा तारा तिमिर चिरी चरक्क,
बिलयबिलासी मध्यनिशामा । मर त्यसरी,
नमर्न, नगर्न नित्य । क्रान्ति, क्रान्ति, क्रान्ति गर !
तिमिरको बिरुद्ध उठ सशक्त, हो मानव,
गिज्याई मर अन्धकार, रातो वा सैतो रापमा,
अमरत्नको लेक चेत, स्वर्गविरुढ उठ ।"

(१०)
यसरी प्रमिथसते बोले, भाबको भाषामा
सांकेतिक, ध्वनिमय, उच्च स्वर- मानव भौ
पहिले विस्मित...अनि जिज्ञासु, अनि प्रगाढ
प्रभावले .संचालित । अनुयायी भए उनका

बहुसंख्य तन, त्यस प्रथम युगमा मानवको ।
आत्माको थियो एक ज्ञान जसले गर्दा
समुत्सुक मानब, एक निशापछि दिवस
पाएसरि उद्घाटित सुवर्णपूर्वमा, फर्क्यो
जिउस नामको बादलबाट-प्रलयछाय,
अनि प्रमिथसले उपदेश दिए यसरी:

(११)
मधुरध्वनित भावहरूको संगीतमय
प्रमियसीय संचालनमा ती मानव-जाति,
भाषामुख बन्दा अनुकरणले, लागे सुन्त
दिव्य वाणी, प्रथम विगहको झैँ, दिवस-कथा,
"मानवही, मर्दैनौ । भविष्य सुनौला तिम्रो,
तिमीहरूको आकाश, तिम्री पृथिवी, तिम्रो
संसार, संसारको दोलत, तिम्रा उडु-रत्,
तिम्रो सब पारावार, वानरपत साम्राज्य,
रणुतीर झैँ सरितांपतिका तिम्रा दिबस,
तिम्रो सब अनन्त । अन्त सब तिम्रो मानव ।
हे रंकहो, चिन राजा आफैभित्र । बन बागी--
बागी त्यस विरुद्ध जो तिम्रो हो महाकाल ।
है सृष्ट विश्वका उत्तराधिकारीहरूहो,
अधिकारनिमित्त लड आफ्ना, निडर, अमर,

(१२)
"अँध्यारामा छौँ तिमीहरू अझ मानबहो,
छौँ अरु लाखौँ भ्रमका शिकार, लटमुखा,
कुइराका काक, तिम्रो जातीय गगनमा
डाल्न नयाँ प्रकाश, बढार्न कृुइरो आकाशको,
नव जन्म दिन तिम्रो जातिलाई बहुमूल्य
अवतरित छु पुथिवीमा, म अमर प्रमिथस,
भ्रगंकर बागी स्वर्गको । तिम्रो निमित्त,

(१३)
"कीटहरू बिउंरुन्छन्‌ किरणसँग मर्दछन्‌
लामखुट्टेको दिनको जीवन । मासभर
कारहरूको ...छ महीना धानको । मानन
ताराहरूभन्दा जिउँदछ जो, ज्योतिसंपन्न,
हाय ! डराउँछ बेकार, अमृत आत्मा, तँ जाग्‌ू,
जाग्‌ जाज्वल्य, जाज्वल्य जागू, जाज्वल्य, घकघधक !
जाग्‌ हे सेतो राप, प्रथम राप नक्षत्रको ।

तँ भित्र छ एक अमर स्फुलिंग अन्तर्गत ।
म छु निर्भीक । म छु प्रशान्त । निःशंक आज,
उदयचली झैँ निडर, प्रकाशतपस्बी
निडर, वेदनाहरूको समस्त, कल्पनीय
हाँकसाथ बल्दछ मेरो अक्षर तत्त्व महान्‌
म ज्वाला हुँ, म होइन माउरीहरूको मैन,
यो हुन्छ खरानी, त्यो प्रकाश... फलफुल, कलकल,
रुलमल, रुल्कन्छ अनिर्वाप्य व्यापक
मैरो अन्तर्गत । ए मानव, छाम्‌ तँ अल्त-
स्तल आफ्नो निश्चित हातले, हे मानव,

(१४)
"अज्ञान त्यसैको, अन्धकार झैँ बस्छ तँमा ।
मनमा अफ छ रात, कुइराहरू डै उद्दछन्‌
अज्ञानले उत्पादित डरको चीसोमा, नर ।
अन्धविश्वास, भ्रम, छाया खोक्रा, भित्र, भित्र ।
मासुले रंगिएको यो शवल चैतन्य पछाडि
वसन्तको अरुण अस्तकालीन दिवाकरको
हृदयसमान छ सेतो, चैतो अनलपिंड,
बातावरण पछ्चाडि, ...सुनसान सक्तैन,
सक्तैन निल्न तँलाई, मानव, नडरा तँ,
नील सुनसानको अनन्त उर फारी तँ
माथिबाट उदाउँछस्‌, तलबाट निभे, पृथिवीमा ।
अन्धकारसँग संघर्ष गर्नु हो अमर जीवन ।

(१५)
"आज छ एक ग्रहणको दिन- विश्वप्रलयको
एक नराम्रो छाया पर्दछ नर-जातिमा,
एक प्रकाशाभाव- एक मृत्युको सूतक
संसारमा, अपवित्र, अमृत रजतपात्रको
पिउँदछ आज तिम्रो कालो नाग, मुख बाई
कालो विषधर जसको दो नाम महाक्रोध,
असहन जसको स्वरूप, ध्वंतक फँफकार
जसको क्रिया, मृत्युदशन जसको परिणाम ।
आगो ओकेल्दछ त्यो, विषमय ज्वाला भयंकर,
अपृत उदरबाट अन्धकारमय- क्रोध,
महाक्रोध जिउसको-जसको निवास दिवस ।
रहनुपर्दछ सचेत मानवले जब अचेत

मूर्छा-धमिल बन्दछ अप्रकाशसृष्ट विश्व ।
शृद्धिसाथ, सम्बी आफ्नो अमृतत्वको अधिकार
छायादार कुसमयमा बस ए जीया-तनय
मानवहो, सबलहुदय बनी क्रान्ति गर,
उठ गर्म जोश, लड्न वबजसँग स्वर्गराजको ।
तिम्रो छ जीवनको अधिकार स्वर्गविरुद् ।

(१६)
"जलबिन्द॒ जो मिल्छ सिन्धुमा सहर्ष अमर ।
जो सदस्य प्रशस्यतासँग जातिमा, अमर ।
जो नंगा बन्दछ तारा शृन्यमा सदा, अमर ।
अमर ती जो तनुका सब त्रासबाट विमुक्त,
अमर, अमर शहीद- अमर सब बीर,
आत्मा चिन्ने सदा अमर । तर, मर, न अमर ।
ती जो काँप्दछन्‌ रंगीन बुदबद झैँ तटमा
प्रतियोकामा समुद्री हावाको । ती न अमर
जो जान्दैनन्‌ यो अगिन-स्फूलिंग- यो अक्षरबीज !
अमर साहसी) कातर न अमर, डर मर,
निडर अमर, अमर सब जो मर्दछन्‌ जिउन,
जिउन अमर, अमर अचल, अडग स्वतत्त्वमा ।
न अमर ती जो हाबासाथ बहन्छन्‌ मेकार,
अमर सच्चा मानब । कच्चाचाहिँ न अरर्‌ ।
अमरत्व चिन आफ्नो ए मानव- क्रान्ति गर्‌ ।
तिमिरसँग संघर्ष अमर्‌ । निद्रा मर ।

(१७)
"उज्यालोले जित्ने छ संसार, न अँध्यारोले ।
जड राजा होइन यसको स्पन्दनशील
सचेत अक्षर यसको सम्राट्‌, ज्वाला राजा ।
ज्वाला रानी । नत्र प्रलय । सुनसान । नामेट ।
अन्धकारको महागह्वरमा एक जीव,
एकलासमा, ज्योति विलासी मानव ! चिरिन्न,
चुँडिन्न, भिजाइन्न, दहन्न, सुनसान हुन्न,
नरहन्न त्यो अक्षर घन्य ! निर्दैन्य, करसैन्य ।
त्यही होङ तिमीहरू मानव । अधिकपित
अग्रसर बन यस धृसर दिवसमा जिउन,
मृत्यसँग खेल्न्‌ छ कस्ती आज हाँक, हाँक रे,
नत्र खाला हवांग्रांग, अँध्यारो राँगबाट उफ्री,

थोप्ले चितुवाको ढुकनीले । पछुताउ बेकार
काँचका लोचन ली पस्नैली जालीदार, निर्जीव ।
यो रणथल हो । यौ संग्राम भूमि । यो अख्राडा ।
यो होइन हरियो मरुयलको सुस्ती -शय्या,
यो पृथिवी । रणको दिबस उदय, रणको अन्त !
लोहित संसारको आदिकाल, अरुण अस्त,

(१८)
"सड्दो मलको कोरादार भवनमा खडा
हेर्‌, यो हरिको बिएवा जलघुवा, शिशु,
जरा-नंग्रा बटारी डरसँग प॒थिवी पक्रँदो
प्रभंजनले भयभीत । यसको स्थादर प्राण
चौस्‌, चौस्‌ जप्दछ । अमत घामका लागि,
विकासशील उपरैतिर फैली । सब दिशा
मरकत । मुकुल-कोमल शिशु सुकर
फैलाई जीबनेच्छु यो माग्दछ अमृत -हाना,
घाम, घाम, हावा । तर प्रतिदिवस नहल्ली,
च्युतित्रस्त यो, बायु व्यायाममा बढ्ला ! ?
बढ्ला के संगठित तन्‌, लौह मशल बन्न ! ?
आँधीका पथमा छ कीलित यो जीवन,
अमृत भाबी, मृत्युछाय गगनमनि, प्यासी,
करुण देवका आँसुहरूको । तर यसलाई
चाहिन्छ गति, चाहिन्छ संचालन प्रतिदिन,
यसनिमित्त कि यो बढोस्‌ कुलिश-काय
हाँकी शतवर्षको स्वरूप, शत सेता दाद्ठा
तीब्र, तीव्र छन्‌ जसका । मानवहो, कर्म्म गर,

(१९)
"सुरेन्द्र स्वर्गका, मानव-असहन लाल छन्‌,
क्षितिजमा आगन्तुक आँधीको आँखासद्‌श ।
थ्यौस्‌ जसबाट उनले लिए नाम जिउस,
जो उनको सिंहासन, आज छ प्रकृपित
फंग्ाका इंगितमा, तिमीहरूउपर कूर्लन्छन्‌,
क्रद्ध जन तक पतिको लाल धंकीले वस्त,
गिरिगह्वर, क्षमा-प्रार्थक उनसँग डरले
गर्गरिन्छन्‌ पहरो गएफेँ...दूर, दूरतक
श्रव्य यहाँ, तर क्रोधीसँग अन्धौ, क्रोधी बन ।
हाँकलाई हाँक हाँकले, डाँकलाई डाँकले ।

सत्य छ तिम्रो पक्ष । प्रमिथस तिम्रो मित्र ।

(२०)
"मानिस एक तारा हो आफ्नो अन्धकारमा । -
एक अकेला, काफी, अन्तरिक्षमा आफ्नो ।
आफ्नो जगत्‌को सृष्टा । आफ्नो जगत्को मालिक ।
एक, अकेला योद्धा । आफ्नो प्रकाश, आफ्नो मार्ग ।
बिचारहरू उसका किरण-केन्द्र ज्योतिर्मय
आफै उ, मानिस । यिनै किरणको सब सिर्जना ।
यिनै किरणको उसको साम्राज्य, जगत्मा ।
सानी सूर्य हो मानिस, सानो जगत्‌ प्रकाश !
अपोलो हिरण्मयार्कको प्रभातसंगीत ।
सुबर्ण तँत्रीमा, घन पर्दाको पछाडि, वेधित,
सुर-संगति हो अमृतको । त्यो अमृतको
संगीत फुर्दछ अन्तस्तलमा विश्वविशद्ध
आफ्नो स्वर पाओ हे घराचरहो, मानव !
पाओ आफ्नो संगीत जसका स्वर, स्वरमा
निहित सपनाहरू, कंक्त, हाल्लान्‌ जरा धरामा,
कलापुष्प-परिणाम, स्वर्ग दोस्रो बसुन्धरा
बन्लिन्‌, शून्यमनि-प्रोज्ज्वत नर-साग्राज्य ।

(२१)
"ढुंगो जब फ्याँम्छौँ बेलहर उरमा सरको
सरसर सर्पी खलबल जल बाटुलो लहर
फैलिन्छ तीरतक बारबार त्यहाँ बिलाउन
छलछल, छलछल, प्रश्नशील- "के भयो ?" भनी
त्यो त्राततरल पदार्थ । त्यसरी जिउसको
क्रुर, ध्वंसक शपफ्थको फेंकले नरजाति-
हृदय छ काँप्दो बारबार, अस्थिर- लाचार ।
तर के सक्तैनौ शक्तिशाली जल तिमीहरू
प्लाबन-पर्ण साम्राज्य जिउसको, कटु चोटमा ?
बरु आफ्नो शक्ति रे जलदृग जातिहो, बिउँरु ।

(२२)
"तर नडराओ नर, मछु तिम्रो आत्मीय ।
म सत्यवर्म्म म अग्राख घामपातरीको, प्रमियत ।
अन्ध क्रोधको अरि म । म अन्याय-असहन ।
म दृढतत्त्व । म बु्दखु दीनबन्धुको महत्व ।
म हुँ घाम ओसाएकाको । म-हुँ पानी सुकेकाको ।
म क्लान्तको जुन ।म सुषुप्तको हुँ जागृति ।

म स्वप्न अस्बप्नको । म मलम आर्तहरूको ।
म निराशाको आशा । म अभित्रको एक मित्र ।
म दत्त । म चढेको वेदीमा तिम्रो । म चरू ।
म तिम्रो अगुवा । तिम्रो सेवक । म तिम्री, तिमी ।
म स्वत्वहीन, म सकल मानव । मन मै ।
नांगो तारा, सेतो राप म- मानव, विश्वास गर
परम मित्रमा तिम्रो । चौविरुदढ्ध उठ सारा
किनकि आकाशमा छ दानव मानबकी- राजा

(२३)
"शत जीवन नौका एक अयुत प्राणीलाई
एक अपोलो प्राण । एक घराको उद्दारक ।
संफ, बिउँदी, प्रमिषस- तिम्रो सामु खडा यहाँ ।
यौ मैन बलेको छ- प्रमिधस केवल ज्वाला हो !
बेदना तीब्रले विभिन्न उसको उरमा निडर
मृत्युजयी भावनाले लाएकी छ नीड सुचिर ।
मानव उसको देवता भएको छ, सुप्ज्य ।
उसको सेवा प्राण । शंका छ भने छाया ईैँ
मानवहो, आओ पाषाणाशस्त्र, छैड यो छाती,
रक्त-चुसाहा नोकले कढे । मर्न नरनिमित्त
मैरो स्वर्ग, मेरो जीवन । अभिप्राय सफल
मेरो, अमरत्वको विलासी वर तिरस्कार !
धिक्‌ ती इन्द्रिय नाम पशुका हरिया चारा,
धिक. स्वर्ग जो मानवताबाट विमुख छ आज ।
धिक्‌ त्यो देवत्व जसमा दीप्ति ह्वैन नर-निमित्त,
यौटा मार्ग-प्रदर्शन ! घिक्‌ संगीत, नृत्य, बाद्य
बैँस हरा फूलरंगा चाँदनी छिरबिर वनमा !
घिक्‌ शौकको नाम दिवौकसको ! धिक्‌ त्यसलाई
जो पिउँदछ, नाच्दछ, चुंदछ, चुद्की बजाउँछ !
नुपुर-लठुवा, मदमस्त शक्तिमान्‌ चौपायाकन
बेश्वुंग धिक्‌ त्यो अमित सौत्दर्यकी खानी,
नित पु्वाति रानी भीनसको सुडोल डालको
पुत्र, नंगा मदनदेव क्यूपिडलाई सपक्ष !
जसको अन्धो साम्राज्य, आज छ संसार दृषित--
दुष्ट देवको दु:ःशासनले दुदन्ति नितान्त ।

(२४)
रमेरो आगो सेतो छ, बेराग, बौद्धिक, सुन्दर ।

आकाशसँग सम-कालीन- तिमिरारि ।
टिप पो आगो...नर्कटका मुरलीको धकधक !
बाल चिराँक बलबाको- मानवहो, क्रान्ति गर !

(२५)
"गर्न जन्मैनौ तिमीहरू जिउन, जिउन,
जिउन जन्म्यौ । यी अंग हुन्‌ रिपुबलका व्यंग्य
कर्म्म जित्दछ-. भाग्य जसका अन्ध प्रदानमा
लाचार बनी हन्छौ, आत्मबल गरी तदा खारेज ।
ए ! भ्रमबाट उठ...उक्ल कुइरोको परतिर ।
त्रास अज्ञान हो । ज्ञान हो शान्ति...निर्भयता ।
मर्दैनौं भनी जानी उठ । नत्र तिमीहरू
मौ, वनस्पति झैँ छ-प्रासका, पहेँलपात सब ।
ढुनक गरी मुटु चल सत्यमार्गमा, हे देही ।
को जित्ने तिम्रो हृदय-राज्य असत्‌ले यहाँ ?
को दने अदम, जो आफू छ अंधम सबमाथि ।
के बादल जिए त्रिकाल ? के कुलिशले पाल्यौ
यी पल्लव-सुन्दरी बसुन्धरा नित्य ? बिजुली
नाच्छे विलासिनी द्यौकी-अन्धकारमा, जगतको
आँखामा भई फूटो रवाफ, अन्धकारले
फोर्न नजर दोब्नर ! यो कूट शान हो, यो झूट,
यो माथिको इन्द्रजाल सन- यी त्रास, यी आस,
खोक्रा मोहनीहरूले सिँगार्दछन्‌ सिंहासन
छकाउन ए मानव ईश्वरको । ताम भयो
अब माकरजाल, माकरजाल, माक्रजाल !
आत्मा जगाक, आत्मा जगाठ, जगाक आत्मा !
त्यही सत्पधमा ईश्वर, त्यही बिश्व-सग्राट !

(२६)
"ब्विर्वा- अन्धा छन्‌- तर ती भज्छन्‌ प्रकाश, प्रकाश ।
के तिमीहरू दुगसम्पन्न नर्‌ लुक्छौ तममा ?
औ मूर्खता, तँ आफूले आफू नबफ्ने रोग ।
जल्‌, हो भस्म, तेरो चिताको आगो ज्ञान ।
शून्यमा छ सर्वस्व । खाली छ धनी । खाली धनी ।
लिने गरीब छन्‌ । दिने कबेर देव छन्‌, क्रोसस ।
दै मानव सर्वस्व लिनलाई तेरो ।

(२७)
"के गर्ला त्यो देवराजले मलाई आखिर ?
जो मर्ख क्रोधको जरोले छ बेहोश, अन्ध ।
त्योभन्दा म सबल, त्यौ भीषण बडवानल,

त्यो खहरे...म शान्त विपिन-प्रसून प्रचुर ।
म महासागर जो पचाउँछ अनलराशि,
प्रशान्त, बेतृफान, क्रोध अस्बस्थ देवत्व हो ।
क्रोष्ले मर्छन्‌ अमर... अक्रोधले जिउँछन्‌ नित्य
दयाले बलिया हुन्छन्‌ । कोमलताका करले
भेट्टाउँछन्‌ कूलिश, अस्वाभाविक त्यो च्याँठ
अघर्म्म हो, अमर्म्म हो, अकर्म हो सुरको ।
नादान जिउसको कराऔ पतन, महापतन !
क्रान्ति अमर होस्‌, क्रान्ति अमर, क्रान्ति अमर ।
चिच्याओ, नदनाओ स्वर, आत्माको त्यो सार ।
बोल सय, बोल हजार, बोल पारावार,
कान्ति अमर, अमर क्रान्ति, क्रान्ति अमर ।

(२८)
"ठोक्‌ ए, पिटिउँ-सुनको तवक रुलफ्लञुल ।
घौटद्‌ ए-मसिनिउँ-लोहाधार असल
पिस्‌ रै आगो जो छ सुतेको फिलिक्िक्रिल ।
काट्‌ रे ब्नुला अटूट, फार्‌ रे ब्नुँला अफार,
छाती उघार्‌-हीरा देखाउँला जग-दुगमा
पानीदार, अबल, रुलरूल । जा लैजा कारा
तारा चंकेला, छंकेला दुगहीन निशामा कर ।
भर्‌ तुषार प्रवासको उरमा सेतो भाल्‌ घ्रौव ।
वसन्तमा उम्रैलान्‌, रोपिरहेका बीज अमर ।
घर्‌ घर्‌ कृत्ता स्वर्गको । घर्‌, धर्‌, घर्‌, घरघर
घरा छन्‌ जसका शासनमा, मानवमाता,
जल्दी उरमा हरहर हरहर, रे कुत्ता घर्‌, घर

(२९)
"तँले दिएका दंड आनत्द...शूलहरू फूल ।
जति फार्छस्‌, उति उक्लौंला । जति हान्छस्‌, उति सूक्ष्म ।
आह शहीदको शोक, मौत बीरको घोर मजा !
अन्धकारमा हीरा बने कोयला, थिचिई ।
तेरा अत्याचारहरू हाम्रा सुनखानी, हीराखानी ।
निस्पट्ट अन्धकारमा पढ्नेछौं बीरका अक्षर ।
अब्ारलाई बार्‌ ए पागल, अनिवार निवार्‌ शठ ।
ए कालो चट्टान ! चूर, चूर हुनेछस्‌ एक दिन,
सागर सागरका रुपेटाले, चटलट, करकर,
सूर्यानलले खाने छ तेरो लौह शासन, चर्‌ ।
बोल हो मानव, फझरोस्‌, फरोस्‌, गिरोस्‌ । जिउस्‌ द्यौको ।

(३०)
 "सुन्‌ ए जिउस स्वर्गको, मेरो महामरुसिद्वान्त,
सुनसान मेरो निकेतन । एकान्त जहान मेरा ।
निमिटान्न धन । अस्थि-खंड चर मेरो स्वरूप ।
धकधक मेरो जोश, हृदय केन्द्रमा पानी ।
कंटकमय मेरो रबास । गुलनुलको आत्मा ।
दूर, दूर मेरो क्रन्दन...आाती बिछाई भुइँमा
कल्प, कल्प मेरो तपस्या स्वतत्वमा, स्वर्गराज ।

(३१)
"निमिटान्तन डर-निमिटान्न आस-निमिटान्न
सर्वस्व नरसेवामा-सुनसान मैरो साथी ।
अभित्र काराकोठरीभिन्र पवित्र रहुँला
तेजोमय मानवमित्र, डरलाई जितेँ मेले ।
डर भनेको चीसो, हरियो शाद्वलकपन,
पुथिवीका रौँका त्रास, अणु, अणु मेरा अभय,
आफ्नो अस्तित्वउपरको त्यो जीन संदेह जितृँ ।
डर तबतक जबतक जीवन-सरिता ननुमी
तीरमा उभिई काँप्छ मूर्ख, प्रत्येक धारमा,
बेगदार, डुबिसकैको मानव सागरमा,
निसास्सिन्न, निसास्सिन्न, म हुँ सागर-पौडाहा ।
म अगाध-डुबुल्की-मार, म सदा तयार, तयार,
तयार उड्न, तयार बुड्न, तयार गुड्न, होस्‌
जुन दिशा, जहाँ म आँधी उडाउँछु पैयाँमा,
तयार छु काटिन, माटिन, फाटिन, लाटिन
माटामा टवाङ्ट्वाङ्ती तीन टाउको थापी तयार,
सुइरिन, रोपिन, शूलिन, घोचिन, सब तयार ।
कीलिन, कुल्चिइन, लौह पयरमा लहू हुन,
तयार, तयार छ यो प्रमिर्थस, जाँचिन
विश्वपरीक्षामा, विशवखलीमा, विश्ववल्लीमा,
जिई, मरी, मरी, जिई, प्रमिस, छ तयार
धुलिन सुन्निन जनताको निमित्त सदा ।
'मानवता' स्वणक्षिरमा अंकित अमेरट,
हेर यो टाइटन उरलाई चिरेर चरक्क,
सेवा मानवको मेरो मेवा-अरू गरल ।

(३२)
"शान्ति सडल हो बस्तु- भ्रान्तिकी महारानी ।
क्रान्ति कान्ति हो, क्रान्ति, त्यो पोखरी बेग्रोत ।
पानी-कैद, म्याउमती, लमखुट्राकी जननी,

क्रेट-प्रचर यो खोलो-श्ष्लक्ल, चंचल,
बेरोक शहदार, ध्वत्तिदार, लाचारी, दीना,
जोशंकी काली विधुवा रुन्छे बेकार भुईँमा ।
सबलता हो जीननश्री, नसा-नसामा कर्म्मजोश
अस्तित्वको आफ्नो अडग होश, आ कालहाँका
क्रान्ति, प्रेपसी, आ ज्वाला प्यारी, आ प्राणदायिती
सिर्जी नव संसार एक स्वप्नज्वालाको जाद्‌मा ।
जाग्‌ रे मातव, मानव जाग्‌ रे, जाग्‌ रे मनु ।
यही मेरो जागा मंत्र ।

(३३)
"असुन्दरको सहन
अन्धता आँखाको, मुटुको मुर्दापन-मगजको
महान्युनता... साहसको अभाव, नीतिको नामेट,
विकासको त्यो बेहोशी-त्यो आत्माको मूर्च्छापन,
धिक्‌ आँखा ती जो बलवा गर्दैनन्‌ त्यसदेखि,
काँचका पुतली धिक ती धँधाकान धिक्‌ छाती त्यो
जो चटचटिँदैन त्यसलाई निभाउन, सुन्दर,
सुन्दरका लागि । भयले असुन्दर-स्वीकार
गर्न लगाउँछ अनुशासितमा-लटमुखा, शिलान्ध ।
म सुन्दर हुँ-सुन्दरको स्वरूप-असुन्दरता
मेरो हो विपरीत नक्षत्र, उल्टो धुव, पाताल ।
म आत्मा जस्तो सुन्दर छु उस्तै चाहन्छु सुन्दर
संसार, कर्म्म, परिस्थिति, प्रबन्ध... बिकास
आफ्नो औं अरूको, मानबहो, सुन्दर भज
बन सुन्दर, गर सुन्दर, मिल सुन्दरसाथ ।

(३४)
"यही मिल्को हो नव-प्भ्यताको दाबानल
दनदन, दनदन, धकधक, शुष्क पत्रको
चरुचर्वण यसको, पहैँलपात बिचार,
यही ज्वालामा हुन्छन्‌ विलीन, मूर्ख युगका सब,
कीरा सडलपडलका मर्छन्‌ यहीँ-नि्कबा ।
सब विषजार । कँटिला असुन्दर प्रकृतिमार ।
यसमा जली प्रकृति, यौ जली आत्मा, मानिस
बन्दछ अन्धकारफार समय-बिजेता तारा,
जिउसविरुद्ध उठ हे मानवहो सारा,
यही हो स्वर्गको आगो । यही आत्माको अमृतचारा ।

षष्ठ सर्ग

(१)
यति उच्चारण गरी मानवमित्र प्रमिथसले
प्रदर्शन गरै अगिन-स्फुलिंगको क्लिमिल,
खोक्रो निगालोको नलीमा त्यो चम्क्यो जसरी
नागमणि चम्कन्छ अँध्यारामा, घराका स्नायुमा,
ञ्ल्ल उज्याली अधोधरा प्रदेश, नागराजको,
अयवा जसरी मत्युका राजा, प्लुटो नामक,
जसले चाउरीवाली माता सिरीज पृथिवीको,
नोगयानका उडान-समयमा मौका पारी
धरातनया प्रोसर्पिना प्यारीलाई पुष्पलब्धा
लुटे, अमितसुन्दरी, इच्छाविरुद्ध- अनि बाँच्चे
एक अनारको रातो रसदार दानाले प्रेमसूत्रमा,
छ मास बस्न आफुसँग मणिरत्न समुज्ज्वल
असौर संसारमा आफ्नो- मृत्युका राजा, प्लुटो
जसरी, अतिचनी, अनर्क जगत्मा विलास-प्रकोष्ट
असाधारण मणिले पार्छन्‌ रुककक, रकरुक,
त्यसरी त्यो निगालामा चम्क्यो- नील निशाको
उरमा तिमिरमय तारासरि- सेतो रंगिलो
धप्पधप्प, त्यो अगिनकणी, अखि खाने कर क्षेपक ।

(२)
त्यो विचित्र कबुल झैं फल्क्यो रुलक्ल धरामा,
एपम वार अवतरित-निशामा उडुछवि झैं
विशाल संभावनाको अनलकणी त्यो चम्क्यो,
उद्दीप्त कविको मृटुचचरो झैं । मानसवहिन
तपस्वीको सदुश, वीरहरूको जोशसरि,
शहीदहरूको भावसरि । सित राप प्राथमिक,
बष्नि-बिन्दु सृष्टिको उदयको झैं सुनसान

माभीषण शक्ति-संयुक्त-देवताको आत्मासरि ।
हेरै मानवहरूले त्यो चमत्क्त, प्रशंसाले,
केवल अन्दाजी त्यसको स्वभाव !... सहर्ष !

(३)
स्वर्गको आगो, त्या भीषण, हितकर पदार्थ,
जो पकड-पार्‌ थियो मानबको अफ्सम्म-
त्यो सेतो दुश्य गरम औं चक्षु- आक्रामक
ज्योति, जो अनगिन ताराहरूमा दुगु्थ्यो,
आँखाका परेलासरि, किमफिम, चमचम !
त्यो धकधक पदार्थ जो अविज्ञात, अपोलोको
ओज थियो, जीवनदाता, वनस्पति -प्रिय,
जसले बादलको बाक्लो वारक माडी छैडी
ल्याउँथ्यो दिन-नाशपछ्वाडि सृजन नयाँ,
उघारी नयाँ जन्मँदो विश्वको अरुण दुग ।
त्यो आगौ जो कहिले, कहिले महारण्यमा
स्वर्गको धुपको चर्को छूतले सल्कन्थ्यो देनदन
भीषण, महाभीषण... जो नास्दछ सब, जिलाउँछ

(४)
सारा ! त्यो आगो, त्यो ज्योति-क्षेपक, त्यो 'चमटकार
मुख बाए कसैले त्यहाँ- कसैले हेरे वाल्ल ।
कोही भयभीत भई सोधे- खदिन यसले ?
बनलाई डढेलोले जै मानवजाति समस्त ?"
प्रभिथसले दिए प्रत्युत्तर : खान्छ, खिलाउँछ,
पाल्दछ, फाल्दछ, सोच्दछ, पोस्दछ यो आगो ।
यही संसारको सृष्टिबीच ! यही संसार-
प्रभक्षक, यो पिता, यो काल, यो मित्र यो अरि ।
सदुपयोगको सहायक, दुरुपयोगको
ध्वंसक यो आगो ! यो भीषण तत्व, यौ स्वर्गमा
नक्षत्रको पोशाक, आकाशको संपोषक !
देबहरूको देबत्ब, यसमा मृत्यु अमृतको
संयोग ! दूर पूर्वमा गंसलाई मानी देवदूत
प॒जा गर्छन्‌- यही नभई देवमा हुन्न अन्न
शक्ति, ओज, साग्राज्य ! पही आलिम्पस पर्वतको
उदरदरीको घकधक ! यो सृष्टिको प्रभात ।
यो शक्ति, यो तभ्यता, यो सर्वस्व, पसलाई
राम्ररी चिन मानवहो ! यसबाट हुन्न बिनाशा,

परिचयपछि यो हा जमत यो अनन्तशक्ति !"

(५)
पएमिथसले तब त्यस अगितकणीले बाले
प्रथम दीपशिखा संसारमा- चमत्कृतिपूर्ण ।
सल्लोको दिनभर मरमर गर्ने हरित
सियापातहरूको मुप्पाले सुन्दर रूखको-
पर्वतपाद निम्मगाउपरको, जलानुकरण
ध्वन्तिले मुखरित वक्षको खोटोदार चोड्टो
प्रस्तरशस्त्रले चिरी, दियालो बाले सुन्दर ।
नीलो, नीलो पहिले त्यो ज्वाला रुबाल्ल, बल्यो, दीप्त,
हतिकँदै, सुल्केपछि, अस्थिर डुलडुल ! मानो
प॒थिवी औ प॒थिवीका प्रवात उसको निमित्त
थिएनन्‌ स्थिरताका स्थान ! तर्‌ पृथिवी हाँसिन्‌,
मधुर मन्दस्मिता निशीथितीमा दूरतक !
एक पातलो उज्यालो माधुर्य फेलियो वन,
माँग, बटा, चट्टान, गुफाभर-उदीपक,
आकार-प्रदर्शक, सुन्दर ! मानौ रातमा,
सानो मधुरो सूर्य उदायो वसुन्धरामा,
अथवा उनको एक अंग सरेकँ, रमणीय !
अहा, अह्दा, त्यो 'चमचम ! अहा, अहा, त्यो रुल्ल ।
कालो सुनसानले हाय्यो त्यसको भेदक शिब्बा
सामु, त्रस्त, दूरपलायनशील । तारा छै
प॒थिवीको सतहमा रातो त्यौ शिखा नाच्यो
कति राम्रो सुलकुल, बुलकुल, चमचम
नाच, ढृदयाह्लादक ! मानव जाति सहर्ष
हेर्न लाग्यो त्यो विचित्र ज्योति अप्सरा चंचल !

(६)
यो प्रथम आविष्कार दीपशिखाको सुन्दर,
आविष्कारहरूकी भई जननी, नव नजर !
अँध्यारो चट्टान-कोठरी चम्किउठघो सुन्दर,
सानो स्वर्गसमान सुदीप्त- मानिसका मुख
कति राम्रा देखिए अब ! आप्स आपसमा
प्रेम बढी परस्पर मुग्ध मानव युवक, युवति,
लागे प्रशंसन आकार, वर्ण मिठास, हिसी ।
अनि लागे नाच्न उठी तीङ सिँगारी फूलले,
फलको हाँगो बोकी लटरम्म, गुहामा सुन्दर;

चिल्लापाते लहराहरूको मुम्कादार कम्मरबन्दी-
लाई लाल गाल मसकदार मुस्क्रीवाला,
लच्की, लजिली, लुफ्तदार-ललित नृत्य-लोल
भावान्दोलित अंग हिलाई खिलखिल, चमचम !
मसरी गाए तिनले मधुर प्रकाशमा प्रयम
प्रमिथसीय प्रदीपको पवन प्रचंचल, चमचम ।
भाषामा अईस्फुटित जसका सुन्दर गेडा,
हाम्रा राब्दहरूभन्दा औपन्यासिक, अत्यर्थ,
संकेत थिए जुलिक्दा भाव, भावका उद्दीपित ।

(७)
"परम परम थैऔ ।
परम परम थेऔ ।
हेल्लिल्लिल्लिल्ती,
हेल्लिष्लिल्लिल्ली !
ओह, मिरावीली ! ओह, मिरावीली !
फ्लिकर, फ्लिकर, हेलिओस्‌ ! हेच्िल्लिल्रिली ।
लुस, लुस, लुमिनोस, लुसन्त लुसन्त च्ौस्‌ ।
लुस, लुस, जिया, हे्लिन्निब्रिल्ली ।
हेल्लिल्लिल्लिल्ली !
भाक्‌ ओ, लोक्‌ ओ, आन्थोस्‌ डृरिनयस्‌ !
स्फ्र, स्फुर, मरमरे, हेल्लिल्लिल्लिल्ली !
हेल्लिल्लिल्लिल्ली !
हेलेना, हेलेना, हैल्लिल्लिल्लिल्ली !

(८)
यसरी दीपशिखा लासको उल्लास गाउँदै
वर्वरध्वनिमा सुन्दर, तिनले खुशियाली
खुब मनाए गष्वरहरूमा त्यस रात "धन्य,
धन्य !" भन्दथे ती प्रमिथस, परमदेवको ।
अनि म्यासहरू बाली हेरे, शृष्क जार, पात,
मीठो न्यानो आयो लुगलुग सेतो रातमा, अहा !
कति दनदन, कति दनदन, रमरम !
अनि पोले, पकाए मासु काँचो, कति मीठो !
अहा, क्या बुलन्द स्वाद, तब न मृगमांस
मृगमांस ! ओह, सब चीजमा आयो अमृत !
अमृतको स्वाद ! त्यो अरिनभित्र छिपेको, गया स्वाद,
बुलन्द ! तब न आगो, तब न ज्वाला, चमत्कार !

(९)
तब एक चचले मानवले प्रेरणप्रधात
एक समात्यो अगुल्टो, छाम्त अगिनको शक्ति !
च्वाम्म चुम्यो चर्म्म आगोले भीषणजिह्न,
रातो तपतप, चरचर ! डाम्यो, डाम्यो कोमलमाँस
सोला दी, पोली । उपय्रो भयानक त्यो, चितुवा ठेँ,
मत्यस्वरूप गोमनले ठुँगेडँ- घनघोर ।
बुर्लुक्क, नुर्लुक्क । भीषण करायो गल्नर धर्काई ।
प्रमिथस आई हेरे- लगाइदिए बूटी, पहिले
सेकाउन लगाई त्यही आगोमा-नमाने पनि,
जबर्दस्त ! अनि उनको शीतल उपचारले
संतृष्ट त्यो पस्य्रो पाउमा प्रश्न गरी "के गर्छु
आज रातमा, बाई मुख आकाशतिर ?"
"मर्दैनस्‌" भने उनले । "यो गोमन, अजिंगर,
विषधर होइन आगो- तँलाई हुन्छ निको भोलि ।"
सब छक्क परे । के गजब, त्यसरी डसिएपछि,
त्यसरी उफ्रेपछि दु:खले कसरी नाँच्दछ
त्यो दुईखुट्टे भाइ ?..." आश्वासित त्यो सुत्न गयो,
स्याउलाहरूमा फ्लदार आशादार॒ कतब्ञ ।

(१०)
यसरी ती महादेव भए मानवका प्रिय,
अतिप्रिय, अतिशय प्रिय प्रथम युगमा !
अनि मानिस लाग्यो इशारामा नाच्न, सत्वर,
आण्यमा लाग्यो दुगुर्न देव अधि, भयहीन
हुनगो उनको अतिमानब छायामा, बल्यो
आश्वासित मानवजातिमा, चमत्कारद्वारा
ककाचाँध, एक भीषण क्रान्तिको हताशन
स्वर्गविद्द्ध ! लागे तारा लाउन मानिसहरू
"जिउसको पतन, महापतन ! परम थेओस"
(किनकि प॒मियसलाई यसरी संबोधन
गर्थे मानिस-"अमर रह्न्‌ सदा सुपूज्य !")
१ ),५ १
त्यही छ ठोस... अरू सब अल्पस पर्वतका तुषार
अल्पसमय शिखरोद्भासी, पछि विलीन !

(३३)
"किन देखिन्न त्यो जगत्को चत्र कर्म्मी यहाँ ?
किन छन्‌ यहाँ द्रव्यग्‌ण जस्ता यी पाइन्छन्‌ ?

किन, के कारण अल्प छ जीवन हाम्रो ?
पी विषय कल्पना र विबेकका बहाड हन्‌ ।
तर ठोत वत्तु हो आत्मा, जो मर्दैन ।
आत्माउपर होला अर्को परमात्मा पनि ।
होओस्‌ या नहोओस्‌ हामीलाई तर
छैन अति परबाह ! आत्मा, एक अक्षर तत,
यही छ प्रशस्त, प्रशस्त, हो, मानवहो !
तिमीहरू मर्नेछैनौ- मर्नेछैनौ- मर्दैनौ ।

(३४)
"तिम्रो जाति छ अफ स्वर्गको तानाशाहीले
घन्किड्रहेको महाप्रलयले, महाप्रलयले !
तर त्यो जिउस तानाशाही पनि हो तिमीजस्तै
केवल आत्मा...अमरहरू जो असल गर्दछन्‌
बन्दछन्‌ देवहरू, जो गर्दछन्‌ खराब, दानव ।
त्यो स्वर्गको राजा जसले ध्वंसन शपथ्यो
तिमीहरूकन त्यो होइन देवता तिम्रो
मुस्तेद बन संग्राम गर्न ₹ मानव ! त्यस सँगमा
छाती बनाङ पत्थर अब हड्डी बनाउ बज्ज ।
उसको कुलिश पनि हो आफ्नो पुजारीको हाड ।
स्वर्गविरुद्ध गन बलवा... होओ सब क्राल्तिकार !
अन्यायअगाडि फुक्नु होद्दन मानवहो !
महावीरता, महाविकास ! अन्याय हटाउ,
मूलोच्छेदन गर त्यसको, जो तिमीउपर
गर्दछ महाक्र्रताको निन्दनीय व्यबहार !
लड, लड, संघर्ष गर, गर आत्मनिर्णय ।...

(३५)
"स्वर्ग छ आज बदलीदार...क्रर, प्रकपित
उफ्र, उफ्र मानवहो ! लात देओ त्यो घनमा ।
आत्मनिर्णयको अधिकार छ तिम्रो सदा
स्वर्ग विरुद्ध पनि । मानव, नहोओ हताश ।
नंगा आत्मा निस्केला सत्यप्रकाश तारासरि
धपधप कुनै कुनामा यस विश्व गगनको,
पदि भौतिक रणमा तिमीहरू हुनेछौ मानब
सर्वस्व-वञ्चित ! सत्य छ, सत्य छु विजयी
सब संसारमा, सब कालमा सब अवकाशमा
मानव !

(३६)
"छैन यो अक्षर हामीमा भन्नेछौ कोही
हताश सदाका लागि ! त्यस्तै हवस्‌ तापनि मानव,
प्रकृतिको त्ररणस्वरूप अह्दार्य तिराड्मा
यो जीवन चाँडो तिरिए के भो तिमीलाई ?
खृअ खराब मृत्यु हो ! मानन, खराबको शिखर ।
त्यही नचढी कसको जान छ उसपारि ?
यंत्र भए टुटौला चकनाचर, कर्म्म गरीकन,
मंत्र भए उठौला चढबढ चमत्कृतिसँग ।
तर असत्यमा छ हार मानव सत्यमा छ जीत ।
क्षिनकि छ असत्य आत्मबिरोध जो आफ्नो
अत्तर-अन्तरको सहिँदो हो नित्यको भस-भस ।
सत्यप्रतिष्ठ बन । तानाशाही स्वर्गविरुद्ध
हामी गरौँला महाबिजयी सत्य संघर्ष ।
सत्य नै हो गहाबल, महामंत्र मातन !

(३७)
"अनंत पाक्तिमान्‌ सत्यका छन्‌ शीर्ष सहस,
सहसवाद ! अयुत वदनले बोल्दछ उसले
हृददेशको एक कणीमा त्यो बिराट स्वरूप
अन्त:स्थित हुन्छ- एक सच्चाइमा मिलिक्क !
विश्वव्यापक उही छ, उही मुटुको नसा मानवको ।
उसैको छ आखिरमा स्वर्गको सिंहासन ।
क छ अक्षर, अम्रर मानव । हामी डगाऔँला
सत्यले असत्यको राज । सत्य हो हीरा
जो कटकट काट्दछ इन्द्रजाल तिमिरको
निशामा भयंकरी ...ताराज्योतिसमान ।
शान्त ढुककुर ध्वनि उसको प्रतिक्षण जित्दछ
उग्रता सब विकृत रूपका । निडर होङ मानव !

(३८)
"उग्रा, संसाकेशिनी, अनलेक्षिणी चंडी झैँ
गर्जेली प्रकृपिता प्रकृति- महासागर छै
प्रभंजन-प्रहारले वीचि वीचि दोलयमान !
भूकंपी उसको गतिलाई एक जाद्ले
महासत्यको शम्नेछ एकै क्षणमा प्रशान्त ।

(३९)
"तब डराउला मापाशस्त्र जिउस इन्द्रजाली
उच्च स्वर्गको, अभ्रपार ! त्यो क्रुर शक्तिबिश्वासी
अनैतिक आत्माको होला अन्त महापतन ।

सत्यको होला शान अड्डा तब संसारमा ।
भज्ला सारा दुनियाँ हँदै तब सत्यज्योति
विद्युत्समान विलसित प्रमिथसको मुहारको ।

(४०)
"कम्पकारी अत्याचार शस्त्राधिरूढ
क्रूर स्वर्गको, चार पयरमा टेकीकन
खाला जब कंटीला घाँस पछ्नुताउका
ताजा ताजा तब नबेपींध खाल्टोले
मुख बाउला अगाध निल्न जिउसको शक्ति ।
चर्म्मचक्षुले अन्ध, दुर्बलताले निर्दयी,
जिउस गिर्ला, नक्कली शात्रको स्वर्गा;धिराज,
आफ्ना अन्तरका आत्मविरोधहरूले पतित ।
मानव, हामी छौँ सत्यपक्षमा । नडराओ मानव !

(४१)
"जब रुंझामा पहेँलो पट्टी झैँ सत्य आँधीले
बढारिँदो लाचार जिउस गिर्ला तल, तल,
विस्मृतिकी बैतरणीले निल्ली उत्तलाई ।
झ होला तब 'लेथी' नदीवार एक छाया उँ ।
'माववलाई शासन गर्नेछैन पशुशक्तिले तब ।
आशावादी बन मानवहो, तिस्रो छ महाचिजय
तिम्रो सत्यपक्षमा म प्रमिथस छु जिउसविरुद्ध" ।

(४२)
यसरी प्रमिथसले संबौधित मानव-जाति
उत्तेजित बन्यो प्रतिक्षण, एतिक्षण बसै
अलिकल संकल घार हँ मानव-घर, नगर,
_सलिल किनाराहरूमा, अति उब्जनीदार
शहर-योप्ली धरातल बन्यो रमणीय,
प्रतिदिन समन्नत, प्रगतिशीत मानवले
गन्यो सहसमुखी समुन्तति । कृषि, वाणिज्य बढे ।
आइय भयो जनसंघ आशावादी सभ्यता
बन्दी प्रति उज्याती घनी बनी ।

(४३)
तब हेरे क्रर जिउसले, उच्च स्वर्गबाट
मानवको पृथिवीमा तरखर ! नवजागृत
मन्‌प्य-निर्माणशील, नव सभ्यता रच्थ्यो ।
दिन दिन प्रगतिशील पुरुष बन्दो, देवसमान,
देखी त्यसकन जिउसले, महाक्रोध गरै
प्रमिथसको जसले यसलाई बनाय्रो यति उन्नत ।

उनका भौँमा आँधी चढे क्रुर, उनी बोले,
"झरो नवजाति निर्माणको उच्च स्वप्न
सब ध्वस्त गस्यो यस राकत प्रमिथसले !
त्यो निन्दनीय जीव, मानवनामा, कीटसम,
जागृत बनाउनामा यसलाई केको चासो ?
देवाधिकार खोज्दछ अब यसले, यो कमिजीव !
शत, शत धिक्कार, घिक्कार, त्यस प्रमियसलाई !

(४४)
"यो कसको बलबा हो ? मेरो इच्छाबिरुद्ध
त्यही अभागी प्रमिथसको ! त्यसते दियो
मानवलाई चोरीकन आगो । त्यो बदमाश आगोचोर !
त्यो मानवको नाङ्के, त्यो न्यूतजीवको साखो
पाद पाउला अब मेरो महाक्रोधको गति !
_त्यो भेडागोठालो मान्छेको, त्यो वानरको
प॒च्छरशस्त्र, त्यो प्रमिथस । त्यो पनि मेरो बागी ?
शतच्र, शतच्र गराउँला पाजीको शीर्ष !

(४५)
"सर्व-शक्तिशाती म स्वर्गमा, निष्कटक मेरो
यो स्वर्गको सिंहासन ! अयुत सुरहरू यहाँ
कंपायमान यरथर पर्खन्छन्‌ मेरो अकाट्य
दैवेच्छा और देववचन ! साहस हुन्छ यहाँ कसको,
एक कदम चल्न पनि म विरुढ ? मेरा इशारामा
कोटि, कोटि असि रुल्कन्छन्‌ बिजुली झै नभमा ।
त्यसको कत्रो मुटु हो यो ? कत्रो अपर्व साहस ?
सर्वशक्तिसम्पन्न जिउस मसँग गर्न विरोध ?"

(४६)
तडित्त्यरित इच्छा हुन्छन्‌ जिउस देवको,
अभ्रघोष गर्जन महास्वर्गमा घनघोर,
फंशाक्रोर्ष तिनको श्वास, श्वासले गर्दछ
शतचर संसार, संसार समीपमा रहन्छन्‌
बलदेव क्राटोस, तथा शक्तिदेव विधा
भयंकर दुवै मूर्ति ती, सिंहासनका अगल; बगल,
तावेदार रहन्छन्‌ देवराजका प्रबल इच्छामा ।

(४७)
तब कृद्ध जिउस सुरैन्द्रते, स्वर्गका
यी दुईलाई अहाए बारिबाह घोषते :
"जञाओ तिमीहरू दुवै, जाओ शीभ्न, शीघ्र
बोलाउन जाओ ! के हेरिरहन्छौ यहाँ ?

जाओ बोलाउन हेफिस्टस अगितदेवलाई,
सर्वदेवमा महाप्रबल... त्यो मानवमित्र,
त्यो दुष्ट प्रमिथसलाई दंड छ दिनु आज ।"

(४८)
आए तब अल्प समयमै माणिक गात्र
महातेजी देवबीच अतिप्रबल, हेफिस्टस ।
ती थिए प्रबलगात्र अरुणजिह्व अनल,
साकार ! देवराजअगाडि आईकन पस्ने
बोते, "प्रभुको कुन प्रबल इच्छाको प्रेरण ?"

(४९)
क्रोधारिनिले देदीप्यमान युगललोचन
महादेव जिउसका धप्के घपधप, घपधप ।
अञभ्चघोष बोले हेफिस्टसप्रति, उच्च नादमा,
"जा हताशन देव, मेरो महाक्रोद
प्रदर्शन गर त्यस बागी प्रमिथसउपर,
जसले मानव-साम्राज्य खडा गर्न ताकि-
रहेछ संसारमा, मैरो उच्च इच्छाको विरुद्ध !

(५०)
"ज्ञाङ क्रोधान्ध बनी अनलदेव, सल्काक
त्यो स्वर्गको बागी मानवनायक प्रमिथस
महामुर्खलाई पृथिवीमा ! त्यसकन कैद गर,
जा, कक्रचाक, शिंथियाको महामरुमा लैजाक
बाँध चट्टानमा त्यो पटमूर्खलाई ! त्यो उल्लु,
त्यो स्वर्गको अनलचोर राठ प्रमिथसलाई !
बाँध फलामका जंजीरले, जकडी जबर्दस्त ।
अनि देखाओस्‌ महामूर्ख त्यो मेरो अनादर !

(५१)
"म्रानवलाई, प॒थिवीको त्यो कमि, कीटलाई
दुर्बल दया गैरकानूनी गर्न प्रदर्शन
नाक नभएको त्यो नकच्चरो एमिथस !
नाजुकउपर कहाँ देवको प्रेम ? सहानुभूति कहाँ ?
के देदता दुर्ननका पछि लागी खोज्छन्‌
विश्वका सकल वीरहरू त्यो ? कस्तो मूर्ख !
भुसुनालाई विकास्न ! कूमिलाई दिन अधिकार ।
स्वर्गको आगोको चोरी भयो मानवनिमित्त ।
तर त्यो चोर, देव भए पनि घाहा पाउला
नारकीय दंड, अमरत्बको नित्य उपहास,
जाक, हेफिस्टस, बाँध नाँच त्यो मदमाश

प्रथम शठ प्रमियसलाई लौह जंजीरले
बाँध ।"

(५२)
आकाशभर बादल छाए त्यस बेला,
उग्र भ्रयो मेघनाद- मानवजाति कंपायमान,
उल्काका अनेक शंकाले दिनरात सभाक्रान्त
देख्न लाग्यो अनेक दाएण सपना, अकथनीय !
जब हेफिस्टस अगिनदेव, नतशिर जिउसअगि,
ओर्तै पृथिवीतिर बादलमा राख्न महा आज्ञा ।

(५३)
शायद प्रमिथसको जस्तै बदमाशीले विह्वल
स्वर्गाधिराजहरूका क्रोधानलमा शतचर
यो कलेजाफार अगिनचोर प्रवृत्तिले दुष्ट
नित्य विफल नित्योद्योगीते आत्मा मानव
देवकोटीय । अरु चाहन्छस्‌ अनेकानेक
दुष्ट, दुष्ट असहन-सहन संसारमा क्रूर ?
एकछिन पर्खी, सुस्ता अग ए लेखनीहस्त !
विचार गर, यस विशाल संग्राममा
प्रकाशनिमित्त यस मानव-संसारमा,
तँ चर, च्र जीवनको अग्रसरण अज
तेतो महाप्रलय नहोला ? के त॑ पनि होस्‌ प्रमिथस ?
हा, एक महानिशामा एक जूनकीरी पिलपिल !

सप्तम सर्ग

(१)
कंकेसस पर्वतमालाका शिखरहरू
आकाशमा बुट्टा काट्छन्‌ क्षितिजका अलंकार ।
दक्षिणदेखि उदीकन उत्तर-पश्चिमतिर
अरिलन्छिन्‌ मेदिनी, निकट छ समुद्रकिनार ।
स्वर्गको नीलो चदरको लकिँदो किनार छै
बुट्टादार, बनपुष्पसुन्दर पर्नतश्रेणी
गाढा रंगमा, बादल थोप्ली बराबर बन्दछ,
कन्याङ्करुङका बथानहरूको उत्तर
आरोहण भुमि रमणीय ।

(२)
ती पर्वत छन्‌
दोसाँधसमान दुई संस्कृतिका, दुई देशका,
प्राकृत सुन्दर दीबार । ती पत्यरिला चट्टान !
ठाउँ ठाउँमा ती नांगा छन्‌ जलकटा प्रस्तर
शस्यशूत्य झैँ केवल ! बिजुलीद्वारा युगयुगका
शतद्रण ! योद्धा जै, प्रबल प्रभंजन रिपु,
नाँगा गौरवमा खडा तर अधिकांश भाग
विपिन विभूषित श्यामल परिधान-सुन्दर !

(३)
गौधूली वनहरू गिरि-आरोहण-शील
शीतल चढ्छन्‌ स्तर, स्तर हजार हात,
पशुका निविडनिवास, विहगोग्दीयमान !
अयुतदल मरमरले शीतल स्थल त्यो
प्रसून प्रचुर छ ! वल्लीहरूको जेलमेल !
एक हरित साञ्राज्य । बाँगाटिंगा बृक्षहरू
बिहगबास छन्‌ सहससंख्य, बिस्तीर्णकर !

(४)
त्यस हरियो एकलासमा मानव बदलाई

अफृतक अविदित, आज चार मरर्तिहरू
गोचर हुन्छन्‌ महाविजनमा भयंकर !
एक छन्‌ प्रमिथस टाइटान्‌ महावीर !
उच्च तलाट छ उनको, अलिकति बदलीमा
ओजदार्‌ तर ओझेलदार॒ ! अग्ला छन्‌ अरूभन्दा
बलका प्रबल एक अकेला धरहरासरि !
अविजेय मुहारका प्रमिथस, टाइटान्‌ प्रमिथस !
जजीरहछूले जकडी अंग-अंग आज बनेका
गह्ँगा पदपदमा, जिउस क्र्रका कैदी !
हतकडीले, त्यो देशभक्तको जो हो जुंगार,
तेजी बाहुको अवरोध, ती छन्‌ सम्बद्ध !
बादल भूराले जिस्क्याइएका ग्रीष्म दिवाकर-
सदश प्रतापवदन तिनी अनकटारमा
श्यामल शास्यमा चल्छन्‌ मूक, अविचलित !
महापुरुषकैँ जीवनको प्रतीक्षित खतरामा !

(५)
क्राटोस महाबलदेवका बाहले ख्रसा
छरिएका ती प्रमिथस चल्दछन्‌ वनमा,
जस्तो कुनै महाप्रतापी नृपति, कुनै युगको,
पतित अन्तमा दृष्टका दुश्मनी जालले,
धसिंगर विपक्षी सिपाहीहरूका हातमा
धकेलिन्छ बेइज्जतीसाथ कैदखानातिर;
उ चल्दछ महाओज, देवतासदशं घमंडी,
नूर नगिराई आफ्नो निन्दागुक्त नजर,
तल्लो ओठ गर्वी हुकमको अलि लेप्रधाई;
भयविजयी, मत्यसामना गर्न तयार,
जब आफूले हप्काइएका क्षुद्व जीवहरू,
कोही हँदै, कोही खिज्याई, पछि लारदछन्‌
जेलखानाको खडखडा ढुंगै पथमा,
जसका खडखडले पांग्राहरू बग्गीका
थरथर गर्दा क हप्काउँध्यो बग्गी-सवार ।
त्यसरी चले प्रमिथयस विषम पथमा वनको,
सब कंटकाकीर्ण; जहाँ तपतप शीतदार
दलहरू रुन्थे, तथा हाँस्दथै सून ।

(६)
दिव्य कालीगढ हेफिस्टस, अनलदेव,

आफ्ना कलाका हतियार लिई धारिला
पार्श्बमा छन्‌ खडा । उनका करमा छन्‌
फलामे अंकुश, जसले चतुर ढंगसँग
जकडिनेछन्‌ युग, पुग वीर ती प्रमिथस ।

(७)
क्राटोसमा कषणा छैन । क्रुर, कूर छन्‌ नजर
उनका, बिलकुल दयाहीन ! ती शक्ति-सिद्धान्तीको
कडा छ दिल, हृदय कठोर ! ढीँडे अफिसर कैँ
मालिक पुजारी ती अन्ध छन्‌, न्यायविचारविहीन
केबल प्रभुआज्ञा-पालन उनको धर्म्म छ,
मर्म्महीन जस्तो गर्दछ यंत्रले लोहनिर्म्मित ।

(८)
तर हेफिस्टस अनलदेबको मुहार छ कोमल
उनको अन्त;करणमा लाग्दछ एउटा किरकिर ।
न्यायविहीन जिउस-देवको यो शक्ति-प्रदर्शन
भयंकर, शाक्त्यन्ध क्रुर ! के एक देवले अर्कोमा
शक्ति प्रदर्शन गर्नु यसरी लायक हो कर्म्म ?
चूली चढेपछि सब गिज्याउन खोज्छन्‌ अरूलाई ।
केबल शक्तिको अन्धमात यो ! यसमा न्याय कहाँ ?

(९)
त्यस्ता शतमुखी प्रतिभा, गम्भीर ज्ञानवान्‌,
परोपकारमा अनुरक्त, त्यस्ता लोकप्रशस्य महावीर ।
उच्चादर्शी प्रमिथसलाई यसरी अन्यायमा
अन्धो बज्न चड्करिएझैं शिखरउपर
केबल उच्चताको प्रतिकारी ! ...जिउस चड्कन्‌
दुष्ट सम्राद्‌ स्वर्गका ती नीतिपथमा थिएनन्‌ ।
स्वेच्छा नीति बनाउनु, चकनाचर गराउन
आफूभन्दा तल रहेकालाई, एक झूठो ज्वर हो
प्रदर्शनाभिलाषी कुर, फूठ नुपहरूको !

(१०)
यस्ता विचार गरीकन कोमल-बदन हेफिस्टस
पएमिथसको तृषार-ओजी तर अभ्रछाय
ललाट उच्चमा हेरी, कषण, करुण भए ।
अन्यायदलित महापुरुषत्बउपर
न्यायाधीशहरू स्वर्गका जसरी हेर्ने गर्छन्‌
चुक्चुकाई भित्र, भित्र यस वसुन्धरामा ।

(११)
देखी हेफिस्टसको करुण मनोवत्ति दुर्बल,
तथा एक बदलीदार लापर्वाही हुकुमको,

क्राटोस, कडा, जंगी, तोले कर्कशनादमा
फर्की, फर्की, "४ए करुणाले किन कमजोर ?
कमजोर किन अनदेव, तपाईं यसरी आज ?
अभियुक्तउपर करुणा देखाउन्‌ हो
आत्महत्या आफ्नो ! जिउस, ती देवेन्द्रराज
मालिक हाम्रा स्वर्गका, तर्वदर्शी लोचन,
देख्दैनन्‌ कै यहाँसम्म तल ? अनलदेव !
डराउनुहोप्‌ तिनका भूका भयंकर संर्राअघि ।
नन्नहोस्‌ होशियार, कर्तव्यशील, प्रबलमना !
हच्किन्छन्‌ दुर्बल आत्मा यसरी, अविश्वासी !
पो करुणाभूमि होड्न, यो ककेससको पार्श्व ।
यो हो पालनभमि, यो भयंकर दंडक्षेत्र ।"

(१२)
पसरी डाँटिदा अरिनदैव हेफिस्टस ती
आ्नजर भए । अर्द्वावरुद्ध स्वरमा
गर्छन्‌ ती प्रमिषस महाबीरको संबोधन;
"ए बृद्धिमान्‌ थेमिसपुत्र ! ए महावीर,
गभीरमना, अनन्त सहनशील, तपाईँ,
दु:ख सहन मस्तैद, सत्य निम्ति, यगयुगतक !
अब यो बाँस्चे चट्टानमा वज्राहत
चीसो प्रस्तरमा अजङ, परिधान-शुन्य
तपाईं नाँधिनुहुन्छ औह, अफसोस, अफसोस !
गोप्नै पत्यो मैले तपाईंलाई ए महावीर,
कोमल गात्रमा महातीक्ष्ण शस्रले मेरा,
यस अनकटार निर्जनमा अनेक युग
असहाय, अकेला, हृदय-वेधित तपाईंले
बस्नपर्नेछ ! ओह, अफसोस, अफसौस !
निराश झैँ हुनेछ यो नेश महासुनसान ।
मानवध्वनिको मधुर संगीत सुनिनेछैन ।
मानन-पुष्प हुनेछ दृष्टिपार, यो महामरुमा ।
सूर्यानल तर हेलिओसले सतत दग्ध
उम्लेला तप्त रुघिर बेदनामय बेकार !
खहन्याउँछ अब ग्रीष्मले आतपबर्षी, अफसोस !
तषारले खानेछ कोमल कलेवर तपाईंको, प्रमिथस,
प्रसुनसमान ! अनेक भीषण वा घमीला युग

मन्द पयरमा च्याँठदार, चल्नेखन्‌,
ढीला, ढीला, शीशाको बोजासरी होला आकाश !
तिम्रो एक, अकेला, एकलासी आत्मा, लातफेँ
छुटकाराको राह नदेखी रहला अभागी, अफसीस !
तिम्रो मोचकले अझ देखेको छैन दिवसप्रकाश ।
भविष्यगर्भमा छ प्रमिधस ! अफसौस,
उफ्‌, कति तामोौ अभाग, अमरत्बको दीर्घ
उपहास बेदनामय प्रमिषस ! अफसोस !"

(१३)
बेदनाले बिदीर्ण हृदयले हेफिस्टसले
गरे सुरेन्द्रको आज्चाको प्रतिपालन त्यहाँ
त्यस अनकटार निर्जनमा घन बजे
खँदिला ध्वनिमा टङ्टङ्‌ ! समूद्री 'चरा
उड्डे तनीडबाट, सशंक चिरकालीन शान्ति
बनी भंग मृगहरू दौडन लागे यताउता
कडरंग, कडरंग ! चट्टानभेदी लौह कील
घनप्रहारदढारा जडदार घुस्यौ चट्टानमा
फलामे पाताले तब कसिए प्रमिथसका
विशाल बाह बजकडा एक लौह चुकुल
उरकेन्द्रमा उनको ठोकियो । छेडी चट्टान
त्यो चुकुल अडग घस्यो प्रस्तर अन्तरमा
घनका कडा ठोकरले उत्पीडित ती
मासुदार मनुष्यरूप, शरीरधारी रोए ।

(१४)
तर अमरदेव ती न मर्न सक्थे कदापि ।
केवल पीडा अनुभब गर्दथे घनघोर
मर्त्यहरू मृत्युदशनले हुन्छन्‌ जगमुक्त ।
अमरहरू तर ओग्छन्‌ मृत्युदशन बारबार ।
मर्दैनन्‌ ती मृत्यु-घोटले केवल, केवल अनुभव गर्दछन्‌
मृत्युको तीक्ष्ण दशन प्रतिक्षण, प्रतिक्षण !

(१५)
लौह जंजीरले बद्ध
काट्दछ कटकट कंबर कटु वेदना ।
जर्काडएको छ लौँह कडीले पयर
अविचल ! बीच-बीचमा हेफिस्टस देव
करुण नजर लिई अड्छन्‌- घनहस्त ती-
सुस्केरा साथ, सहानुभूतिले कातर !

एक बिजोगको दृश्य भयो त्यो महानिर्जनमा ।

(१६)
तर क्राटोस कडा ! निर्दय छ, निर्दय क्रुर !
प्रस्तर-उर त्यो पुरुष विचित्र करुणाहीन,
हाँस्दछ प्रमिथसका मुखका विकृतरेखा--
लाई गिज्याई- गर्दै उपहास भयंकर !
भयंकर उपहास त्यस दीन दशामा दारण !
के विचित्रता यो कोहीमा ? पैशाचिकता !
उपहासशौक शृगालको मृतक-मांसका
रेखा-रेखाउपर ! केवल भावशुन्यता
एकदम खरी ! प्रत्यत्तरको निस्पष्ट अभाव !
उल्टो क्रिया मानसिक अतिविकृत !
हाँस्दछ ब्वाँसो अन्तरा झरेकी गौउपर
त्यस्तै हाँस्यो कुर, क्रूर त्यो क्राटोस,
जस्तो हाँस्छन्‌ प्रबल नेदनाका क्षणमा
रोटीदास स्थूल मस्तिष्क, पाल्तू पशु,
कुनै अत्याचारी भुपतिका अन्यायको
विजोगदार शिकारमा सन्तहरूको !

(१७)
प्रत्येक चकुल, कब्जा, कीला, काँटा
गयौ क्राटौसले स्वागत, बेैदनाका सबधार ।
बिजय -ध्वनि नाद्यो समुच्च गगनमा,
अतिप्रसन्त त्यसले बारबार !त्यो क्रुर !
ढीडे सेवकजस्तो रोटीतुप्त अन्यायको,
अन्धो मालिक-पजारी । हड्डी-हड्डीका ध्वनिमा
गर्थ्यो प्रसन्न । यस्ता हुन्छन्‌ सामान्य स्वभावमा
पालिएका आत्माहीन महदार हात चटुवा सब,
मृत हृदयहरू ! मासु हुन्छ शिला तिनका
मुटमा, यसरी बोत्यो बलबिश्वासी नीच त्यो
महाबीर प्रमिथस सामु, पैशाचिक ध्वनिका
कराल:

(१८)
"चोर, बदमाश, राजद्वोही, तँ नीच,
पागल प्रमिथस ! अब हेर्‌ तेरो पातालपतन !
शठहरू महाशक्तिको गर्छन्‌ जगमा विरोध,
यो तेरो दुष्प्रवृत्ति दुष्कम्मको उचित, उचित
फपक्ोणा । मगाउएाा उानाएान्ा नन गाई जीन

राजद्रोही हो, बुस्‌ प्रमिषस ! नीच बागी स्वर्गको !
न्रहीत छ तेरो उच्चगर्वको बिशाल भाल !
जटिल बन्धनमा जकडिइस्‌ अब स्तेच्छाको
यो भयंकर परिणाम ! ए अदबविनाको
अनागरिक सुरदेशको, चाख्‌ यो अनन्त मजा !

(१९)
"बिधिको विध्यान विरुद्ध स्वर्गको इच्छाको
बरखिलाफ चल्ने तँ देवको दुश्मन !हेर्‌,
हेर्‌ अन विधिको चाल 1 ए जिउसको शपथारि
महाप्रतिभा थियो तेरो, तर त्यो छ भयंकर
वि्कृति-गतिमा अफ अन्धताको अपेक्षा
बिलकूल आतट्म-विध्वेसिती ! तैँले गरिस्‌ अति ।
अति स्वतन्त्रता, अति स्वेच्छाचारिता तेरो !
तेरो एकोहोरो दृढतामा अन्धो, लाटो भूत
आरुढ भएथ्यो ! मानिस्‌, तैँले अरूको उपदेश ?
कहाँ गयो अब गर्ब तेरो शतचर, चुर ?
नोको, बाछो सदृश बलिदान अगाडि
फुरफुर नाची के काम ? ए विशाल अभागी ।

(२०)
"विधिविजयी हुँ भन्थिस्‌ । उठ्‌, सक्छस्‌ भने,
अब किन सक्तैनस्‌ उठन तँ रै प्रमिस ?
उचाल्‌, उचाल्‌ अञ् शिर तेरो, महागर्बी !
सक्तैनस्‌ ? छैन तँमा क्रोध, शरम, तेज ?
खोज्‌ आफ्नो मोचन ए ! मस्तिष्क चतुर !
नत्र तँ युग, युग अनगिने, अनगिन,
रहलास्‌ लाचार चट्टानमा दृढकीलित !
ए रूख, तै खापा भइस्‌ भयंकर कब्जामा-
तेरा घमंडलाई धिक्कार, धिक्कार शातवार !
लाचार महागर्वी व्यक्तित्व ! । एक विशाल खंडहर !

(२१)
"अन बृढो गौरुको घन-टाउकोको के काम ?
यदि भुसुनाहरू फुंडमुँंड नहोच्याञन्‌ उसलाई ?
अन अनन्त वेदना छ तेरो दाइजो, मूर्ख !
त्यस मर्खताको जसले कमाई यसलाई ।
वर्षाको ए जलतरंग ! ए चट्टानमा चट्टान !
तेरा वज्ज अभिप्रायहरू बरनेछन्‌ धमिला भई,
धमिला, धमिला आँसुमा यगयग पहीं ।

ए स्वर्गले थिचिएको भुसुनो ! तँ गर्‌ जप,
युग, युग अन जिउसको नाम, नत-शीर्ष ।
काकहरू गिज्याउलान्‌ भुर्र पंखमा हाँसेफेँ
उडी-उडी तँलाई युग-युग ! ए अमोच्य
अनन्तको कालो कैदी । तँ गती गती तलड्लास्‌
लाखार महामरुमा डशाङरचांग एक सीनु झैँ महान्‌
खीसा तारा, नकली आँस्‌ जस्ता, स्वर्ग भर्‌ भर्‌
हेर्नेछन्‌ हाँसी चमचम अलग बनी तेरो क्लेश !
चीलहरूको स्वतंत्र उडानको डाहाड गरी
तँ सलिलेक्षण बन्लास्‌ पंखहीन पुरुष
ए दुर्भाग्यको दुर्भाग्य ! उपहास्य ए प्रमिथस !"

(२२)
रातो रंग चढेसरि भो प्रमियसको कपोलमा
बारबार ! यिन कु शब्दका जहरिला आक्षेप
घुट्को, घुद्को निले तर ती महाधीरले,
आखिर आतट्मदमतले ओजस्वी, महाप्रशान्त
बोलेनन्‌ ती, जसरी बोल्दैन महाकाशको
समुच्छित नक्षत्र, स्यालहरूका उपहासमा प्रसन्न,
हेय नदीको तीर, सडल-पडलमा प्रसन्न ।

(२३)
क्राटोसका क्रर ध्वनिहरू आफैँ भए विलीन,
बराबर शब्द त्यो मरुमा बनस्पति देवता
रोए तरतर त्यस निष्ठुर उच्चारणमा
क्षणभर प्रमिधसले चिम्ले विपुल लोचन;
जस्तो ढुक्कुरहरू चिम्लन्छन्‌ व्याधाका करमा
अति- निर्दोषिताले सहन नसके छै क्रुर
यथार्थको चोट, संसारको मुख देख्न नपर्ने
_ गरी ईष्याहीन निमीलन युगल दुगको ।

(२४)
तर जब ती कर्मचारीहरू गए दूर,
तब खोले उनले लोचन ककेससका
उच्चा;चलहरू समृद्र किनारनिर
छायादार थिए अपराष्टनमा, गरल-दष्ट !
युग युगका आँधी, मरीले थिए चाउरीदार
ती अचल रेखाहरू, दु:ःखसुखका अनुभवी
तिनउपर नजर डाले अभागी प्रमिथसले ।

(२५)
ती अचलहरू । स्वर्ग उडानको आशा कुंठित

भएसमान, फंका, तुषार, जरीसँग नित
संघर्षमा सीमित ! अति सुसंगठित
दयामय गात्र भईकन निर्मर, निर्करदार,
आइचघ दलप्रसूनमय उपकारी भाबहरूले,
गरलरंग थिए, मानो थिए जगबेदनाले
दष्ट ती अडग तपस्वी, तारानिकट अंग ।

(२६)
दूर, दूर तिनको दक्षिण पश्चिममा वरुण,
नेप्चून अभिघेय महान्‌ जलदेव, पारावार-
साम्राज्य, प्रबल प्रतापी, वीचिदो विशाल
स्थलसीमित थिए गर्जदा लौह चट्रानमा
सफेत, बारबारको वेला गड्डगड शब्द
उर्ली एक उग्र चोटमा फर्कन्थ्यो छचात्तब्यात्न
हार्‌ और छरवर छरवर पराजित जलसैन्य !
युग, युग यसरी स्थलमा जलले गरी
सामयिक आक्रमण, सुस्त, सुस्त अथक
समरका विजयी यव, यव जमीनमा ती
विशाल मत्स्य, कच्छप, जलजन्तु प्रजाका
प्रतिपालक थिए । कहिले होल्सियन-प्रशान्त !
कहिले तृफानमा राजसी महाप्रकोपका
झुन्ध, क्षुन्ध ! वीनि-निक्षिप्त ।

(२७)
तर तिनको जोर
चल्दैनथ्यो ती ककेसस पर्वत-श्रेणीको
लौह प्रस्तर-संगठन विदद्ध, बहु युग
ती सागरपमेत थिए समीरण सुस्केरा--
संयुक्त, विषादमय ! बिफलता झैँ विस्तृत,
उनका महाहृदयमा समेत थिए
असुन्दर कटकमय जलजन्तु, चिन्तासरि,
ञ्याउहरूका जेलमेल, मारहरूका साङ !

(२८)
प्रमियसले हेरै तब सागर सदृश गगन
व्योमराज ती, क्र्तु त्रत्‌ सुवर्ण घन परिधान,
उग्र प्रतापी, दिनकर किरणी, हुन्थे
प्रतिदिन अश्रुपूर्णलोचन अन्धकारमा
मानो एक रहस्यमय विफलता विचित्र
डस्थी अन्तर-हृदय ती व्योमराजको पनि ।

नित्य-प्रकाश थिएन, तिनको पनि महाउर
कीलित थिए गिरि शिखरले मेदिनीमा
ती संसारोपरि सर्वोच्च अन्तरिक्ष सिंहासन ।

(२९)
तर बेदना, अन्तर-वेदना, अमरकी आँतकी,
नित्य ज्वलिता, मृक देदना, नि्यंत्रिता,
सृष्टिसाम्‌ एकलासमा लागी बोल्न
आत्माका ध्वनिहरू, चिर भांडारित उरमा
जल थल, वन गिरि, व्योम-वेधी, वेधी ।

(३०)
"ए नीलिम आकाश । सदा मृत्युत्रासले त्रस्त,
ए नीलो भयको रंग । ए अतट गंभीर ।
नित्य-सीमित वज्रजतटहरूले चारोंओर,
ए अस्थिर नित्यभ्रान्त मरुटेवता !
गन्धवाहहरू सदा विलौनादार, वेदना,
असह्य वेदना, अनत्च्चारिता, अनिर्दचनीया,
अतिवेदना मेरी, मेरी, मेरी चिरसंँगिती !
म पूर्णताको अथक पुजारीको, म सुन्दरताको
एक उपासककी चिर, चिर संगिनी, संगिनी !

(३१)
बज्जवेधित ब्रणयुत ए पर्वतराज,
युग युग फक, हत, जलले शिल्पित ।
ए इतिहास पुरातन पर्वतहरूका सुज ।
चिर वेदनाका, मानव भूल, देवकापका
युग, युग खडा साक्षीहो ! मूक सदा,
केवल जलदघोषमा प्रत्युन्नादित
तिम्रो अन्तरदाह बोल्दछ पावसमा ।
भन, के यस्तो अतन्त वेदना, अनन्त,
तिमीहरूले देख्यौ युराका प्रगतिमा
'शतसहस्र ? बोल ए सतत रुदित नग हो !
पारावार भजेका विलौना-जलका शिर !

(३२)
ए दिनकर, वसन्त त्रतुका रुधिर-लोचन !
प्रतिदिन, प्रतिदिन तिमिर-संघर्षशील युवा,
प्रतिदिवस निपातित विधिले महोदधिमा,
ए, परिक्रमा गर्ने दु:खमयी पृ॒थिवीको,
अथक युवा, अहिले क्षितिजमा विराजमान
सिन्द्ुरी पश्चिमी वेला, अनन्त युगका

जोग, विजोगहरूका द्रष्टा, ए सदा ज्वलित !
बोल, बोल, के यो मम अन्तर्बेदना
सहस, सहस्र मार्तडहरूको झैँ छैन प्रचंड ?

(३३)
ए करकर फंफादन्तले क्रतु, क्रतु, चर्चित
महीएहपति, अनगिन, अनगिन दलका
विक्षुब्ध वेदनाका जलमय कन्दन शतवार,
कंटका६५कीर्ण अन्त, एक अनर्कटार बन,
ए दाबानल ध्वस्त बराबर, बोल, बोल
त्यस बेदनाले ध्वनि जो मानव भाषा
सक्तैन बोल्न यस संसारमा आज,

(३४)
ए प्रकाश-उपहासित सभीरका विस्तार्य
वाष्पस्रज बादल, आँसुहरूले निर्म्मित,
युग युग रोयौ तिमीहरू बिजुली नागिनी
अनल कलेवरा महती वेदताले दष्ट,
बरबर, बरबर, ए जलवाहहो ! बोल,
ए आँचीहरूका फपटले चूर, चूर च्यातिई
घरा, धरा, घृजा, घजा बनी बटारिँदा बराबर
घराधरका शिखरहरूमा, रोई, रोई, बोल,
बोल धराधारित धराधारक जीवहरूको
अन्तर्वेदना यो अनिर्वचनीय मेरो बोल !

(३५)
अमर वेदना अमरकी, अमर युगकी,
अमृतपथकी बेदना, अधरतिनाकी,
अनुच्चार्या, अचिन्तनीया, नित्यढरिनी,
आज अन्त:करको प्रमिथसकी रानी छ
भुंग्रो अमर, भस-भस जल्ने, अनिर्वाच्य !
एक कलेजाकी च्र घृजामा विराजिता,
शृलहस्ता चंडी उग्र रुधिरवदनी
महावेदना ! ज्वलित प्राणहरूसँग खेल्छे
उपहासकेलि, कौतूहल आह, आहको लिई
ओह, ओह, बेदनी महती, उग्र, उग्र ?

(३६)
"तुषारशिकार, स्याँठहरूको श्वासभूमि,
असिनाको तारो, ग्रीष्पको चह्ललोसमान,
शंखाकपेटाको चट्टान भित्तिकासदश म,
म प्रमिधस, दृढ-कीलित यो पएस्तरमा समुच्न्,

असहन सहनेछ्नु सहन नसकी, नसकी ।
क्षण क्षण क्षयशील क्षण, क्षण संवर्द्धित ।
मृत्युको मलम यहाँ छैन मलाई अमर,
मर्दिनँ म, न वेदना मर्छ, मेरी संगिनी !
न मार्न सक्तछे मलाई त्यसले मृत्यु बनी ।

(३७)
हाय, मैरौ कति अपराध ? के अभियोग ?
केवल, केवल, केवल, मानवप्रेम नीडर !
मानवप्रेमको मेरो अनिर्वचनीय अभिशाप,
अति आत्मविस्मृतिलाई छ जुन्‌ घोर ज्वलन्‌
जस्तो दारुण तपस्वी दारलाई भृगारहीन,
उ महीरुहको जरहितैषी चोइटो करको
मूक क्तुवेदना, वंचरो खाइ रसहीन
नांगो बलिङ निन्दनीय लत्याईँदो ल्याइँदो
अगिन-गन्दिर अगाडि खरानी बनाइन
चुइँचुईँ गर्दै जल्दछ, सुक्खा आँसु निचोरी
केवल उसको अभिशाप मानवहरूको हित !

(३८)
"राक्षस द:ख मेरो, अजङ, अजङ, अजङ
जंगी, जंगी प्रतिक्षण फुल्दछ महत्चचेता,
विशालांग, ओह, बडवानल पीडा मनवनको !
ध्वस्त छ अन्तर सब, आशाको हरितता सब
नष्ट ध्वस्त छ एक खैरो खंडहरमा,
उफ, सूर्य-ज्वलन । उफ्‌ तूर्यज्वलन !
सर्वस्व विदीर्ण ! सर्वकल्पना भस्मसात्‌ ।
तर यस ज्वालामा अमर पुतली देख्दछ
एक आफ्नौ अमरत्न, एक अमरत्वको महत्त्व !

(३९)
"पृथिबीमंडलसरि गढ्गो बन्दछ
शिर मेरो, आकाशसदुश अनलदष्ट
शीशा, शीशा मनको पातलो गुरु बोर ।
नित्य चिता चिन्तन ! दन्धनसरि सब तन !
अणु, अणु वेधित, विदीर्ण विचारका !
रफोट, स्फोट वेदनाका प्रतिभाव
बिफलता५कल प्रतिक्षण, प्रतिक्षण,
एक क्रुर किरकिरी खान्छ अस्थिपंजर
मेरो, रगडी, रगडी । औह, उरको यो

वञ्च-चुकुल । औह, अनन्त कालकीलित
प्रमिथस !

(४०)
"हा, प्रमिथस ! अनुचित दंडको
शिकार तँ संसारमा, निरपराधिनी मतिको
कुवेर । तानाशाहीको लौहपदले संदलित !
पंख काटिएको देवद्िज ! भसभस, भसभस,
अत्गित, अनगित अनृच्चारित शुभकामना
लक्ष्य, लक्ष्यको ज्वाला, मूक, मुक, प्रमियस !
र पिल्सिँदो हितैषी पृथिवी पुत्रहरूको !
निष्क्रियताले अन अगुल्टो रोसिरहन्छै
शाक्तिहरूका अन्तरमुखमा तेरो प्रमिस,
क्र बिधिले उपहासित ! ए अकेला सहन
कुर यातनाको यो ककेससको मरूमा !

(४१)
"संसारका पाप, असुन्दरता बढार्न सक्ने
टाइटान मन कक्षस्वरूप, गह्यरमा
बाँधिएफेँ, फक्न नपाई, पिल्सी जल्दछ
भसभस ! तेरो प्रमिथस, विशाल शक्तिको
विशाल हलचलमा अत्याचार अवरुद्ध
जनताको हृदय म अनगिन, अनगिन,
जल्दछ, जल्दछ तेरो दिल ! निष्कियताको
शिकार ! उच्चारणको गभीर अभावमा हाग ।
ओह, दिवसनिशा, ओह, कालो उज्यालो दु:ख !

(४२)
"ए आशाका भ्वाङ झैँ रित्ता खाडीहरू !
ए अस्तित्न-दाहक सान्ध्य अन्धकार !
ए प्रेत पहँला शेका पर्खिरहेका
वन्त बिस्मृत पत्तीहरू अनगिन !
दश हजार, दश हजार समा तक लामा
यो अनकटारमा प्रमिथसको कैद !
मुड्की मुड्की नपुंसक छातीमा प्रतिदिन
मोचन महादूर छ, महादुर छ, महादूर !

(४३)
"हाय, अमर हुनुको चिरकालीन चिच्याहट,
अमर चेतको नित्य ज्वलनको अन्सर्दाह !
अथाह, अगोचर अध्याटमवेदना अन्तर !
अमेट समय, अमेट स्मृति पनरावर्तिनी !

हरिया वरण, हरिया व्रण, हरिया वरण ।
अन्धकारविलीन पर्वतहरू मूर्छामा
आफ्नो अस्तित्वको बस्छन्‌, रजनीमा ।
त्यो पनि छ्वैन मलाई । म अमर प्रमिथस
अन्धकारमा अफ छु उज्यालो, एक ज्वलन !
हरएक विचार अमर करोसरि लाग्दछ
मनमा किरकिर किरकिर कडोरबार !

(४४)
"विजोग भनेको बुझनुको, गर्न नसक्नुको
अन्तर ! अन्तर बिचार र कर्म्महरूको ।
देख्न सम्नु अपराध छ संसारमा, अरूभन्दा
द्र ! तनभन्दा मनका कण-कण छन्‌ दु:खी ।
बाबियोको दाम्लो पशुको, आत्माको अमर कीलन !
आटमा अक छ अभागी अनत्त वेदना-भौगी !
पुष्पहकूको फटाहा हाँसोले प्रसत्त बाहिर
प॒थिवी छन्‌ अनल-उदरा गभीर गन्धक-गर्भा !
खोक्रा छाया-सद्श, नकली स्तंभका छन्‌ पर्वत ।
अन्धकार नै शासन गर्दछ दुनियाँ अझ्तक
निशा, निशा छ दिवस... । जागरण छैन यहाँ ।
सुषप्त छन्‌ दुनियाँ सारा । सुषुप्त छन्‌ प्रकृति !

(४५)
"तर है देवाधिराज, हे अत्याचारी स्वर्गराज,
हे शक्तिमत्त जिउस महादेव, जसका बज अघि
अचलमाला काट्छन्‌ मूल, मूलतक, धरधर, गुंजित ।
हे असहन अह डृञ्छाको, हे महागर्वी,
तिम्रो क्रोध म कुल्चिन्छु पयरले मार झैं, सार झैं,
भसको आगो कैँ बलवान्‌, यो क्रोध विकार हो,
यो बूढो आत्म-प्रदर्शन, प्रकृतिको मूठो ज्वर !
तिमी छौ असहन, म छु सहन, तिम्रो उल्टो ।
तिमी छौ महाक्रोधान्ध, म छु अतिशान्तिले
नित्योन्मीलित निर्मल दुग नित्य अडरा, शान्त ।
दृश्मनका गुण भावहरू हुन्‌ हाम्रा अवकाश
तिनेका पाठ पढीकन हामी हुन्छौं विपरीत-
बल-संयुक्त, तिम्रो अनन्त विलास छ, स्वर्गराज !
मेरो अनन्त वेदना धन । संपद्‌ मैरो पाठघ ब्लेश
तिमी पढ्दैनौ केही स्वर्गमा, म धरामा पढ्दछु,

पढिरहेछु प्रतिक्षण । कुलिश तिम्रो छ महाशस्त्र,
मेरो छ कोमत, अतिकोमल कर्णा केवल ।
तिम्रो महागर्वको रवाफ छ, तिम्रो भैरवनाद ।
प्रमिथसको विनयको सुन्दरता छ जगत्मा,
सब सुन्दरताको सुन्दरता । प्रमिथसको मुटुको
ढुक्कर सातो बोल्दछ सानो स्वर अगाध सत्यको ।
त्यस स्वरले संसार-विजयी बनी लेला सतत
साम्राज्य, समस्तका हृदयमा भविष्यमा
जिउस, ए अत्याचारी । लौह न्याय होइन न्याय ।
न्याय भनेको आँसभन्दा कडा छ एक चीज,
तर वज्जभन्दा बहत नरम, विवेकका साथ ।
विवेक राजा हो, तिमी होइनौ, होइनौ तिमी
स्वर्गका रै अधिराज ! विवेकले जित्नेछ तिमीलाई ।

(४६)
"निहराउनेछैन म शीर्ष मेरो, जिउस तँ !
कहिल्यै तेरो अगाडि ! म छु न्यायपक्षमा नितान्त ।
तेरो पयर मेरो शिरलायक छैन स्वर्गराज ।
जग्नतक यस निर्दोषिताको सुवर्णताज
सुल्किरहला मेरो उच्च ललाटमा अविनत
जिउस ! तेरा निद्रामा छाया पर्नेछन्‌ अनिष्ट
सपनाका अनेक, अनेक यी वेदनाका मेरा
प्रतिदिन, प्रतिदिन ! अमर, अजेय छ यो प्रमिथस !
अमानुष अत्याचार अघि अचिनत शीर्ष
अचलमा अचल । यस टाइटान्‌ आत्माले कहीँ
मानव-जातिको महाप्रलयलाई गर्नेछन
राजी, सजिलो स्वीकार ! हे स्वर्गराज ! डरा,
डरा त्यस वेदनाको अतितीव्रताले स्वर्गराज !
जसले चिराचिरा छन्‌ ककेससका नगवर्ग !

(४७)
"ए अलिम्पस पर्वतको अत्याचारी देवेन्द्र !
घाम फ्याँक्दछन्‌ पालिसदार शस्त्रहरू तेरा,
सेता, धारीला लौहशस्त्र ! अयुत असिले
आशमान बनाई रुलरुल तेरो अकाटच
हुकुम चल्दछ स्वर्गबाट, पर्वतहरू कम्पी !
बिजुलीकँ शीघवेग ! तर सहस्र, सहस्र असि
विरुद्ध बनाई व्यायत छाती महावीरको

अवरोधक, प्रमिथस कड्कन्छ तेरो अगाडि
तँ जिउस होस्‌ अन्यायी ! महामानबशत्रृ !
एक दृशारामा तेरा दुगरर्छन्‌ अयुत सवार
आकाशमा, आज्ञाप्रणका निमित्त जहाँ,
एक, अकेला बिजननद्ध दु:खी आहको
आकल आह्वानले अड्नेछन्‌ ती आकाशपथमा
अकमक्क एकबार ! आकुल । वेदना जगविजयी
विदिर्दछे स्वर्ग जन, वेधी बराबर विन्रुध-उर !

(४८)
"म पनि खु अमर ! ए अमर जिउस देवेन्द्र !
सत्य उत्थान हो । असत्य पतन अमरहरूको ।
डर भनेको जानी जानी अमरले रारिएको
अन्यायको हो परिणाम चैतन्य ! म इर्दिनँ !
सहनशीलता नै हो देवताको सच्चा देवत्व,
अमर वेदनामा यो अमरको अमरगुण !
प्रमिथस छ मानव संहार-विरोधी विनुध ।

(४९)
"दिव्य स्वतंत्रता आउली, सुनौली सुन्दरी,
प्रसन्न-बेदनी, अवसर खोजिरहेकी जोछ
अनन्त समयको खंड, खंडलाई बिनी ।
तब सुन्ला स्वर्गको स्वेच्छाचारी देवराज
सृवर्ण युगका दरबाजाको चतुर कब्जा
चुइँचुईँ चलेको आवाज नव प्रभातमा
यस खग्रास गहणमनिका मानवताको ।

(५०)
"ए जिउस जा । कुत्ताहरूलाई बोला सकल
सकल भुस्याहा जगका, रोटीमस्तहरू सब
रातभर नसुत्ने भुकाहा भक्तहरू विषमता-
प॒जारीहरू, मलमिठासे मुखका, शँगहीन,
बांगा पुच्छर हल्लाउनामा बडा चतुर
दुई पयरमा खडा, लातका तपस्वीहरू,
विरोधशृन्य ती लत्याहा, बिगेका हुँडारहरू
सबलाई बोला र बना एक नवीन स्वर्ग !
एक नवीन वैकैँठ कक्कुरहरूको सुवर्णमय
भुवन सजिलो सकल सुत्रै, साधु गरीबमा ।
त्यहाँ गर शासन नि्ष्कटक ए स्वेच्छाचारी !
न कि यस महासाहसी अतितेजीको उरमा !

(५१)
"यस प्रमिथसतले बिश्वप्रेमको महाध्वजा
एक रोज उचाल्नेछ जगतमा ! ए जिउस, महाक्रर !
सत्यसिद्धान्तहीन शासक संकुचित दृगले
विरालोफेँ, उल्‌कझैँ नव युगको हेर्ला ज्योति !
अनन्तकाल छु, अनस्तकाल छ, अनन्तकाल ।
एक दिवस उतको गर्भबाट होला प्रसूत ।
जब सशैलसागरा प्रसन्नवदनी वसुन्धरा
पुलकित होलिन्‌ नव प्रातमा सत्य-विजयको
देवसंपद्हरू चहकिला चम्केलान्‌ पृथिवीभर
अहा, वेदना ! उफ, ओह, ओह, महती वेदना !
महान्‌ विचार संकष्ट ! महाभाव जन्मको
उग्र दशन !

(५२)
"हेर्‌ फक नशामा तेरो अन्धक्रोधको ज्वाला
दुगुरिरहेछ ममा हे क्र्र क्रर, स्वर्गराज !
तर ममा म प्रमिथसमा छ विदित एक
महागोप्य ! महारहस्य जो तँ जान्दैनस्‌ स्वर्गराज !
त्यसले दिनेछ स्वर्गको अलमस्त उरमा पनि
बरामर सुइरा ! असत्यको राज्यको आयु जो
अल्प गराउँछ त्यो महासत्य तँ जान्दैनस्‌
देवराज ! समयपटमा अंकित छ तेरो पतन ।
गणित छन्‌ दिन तेरा ! जिउस हे गर्वी, हे क्रोधान्ध !

(५३)
"सुन हे पर्वत, सुन नाला, सुन सागर,
ज्वालामुखी सुन, सुन हे धरा, आकाश !
मिथ्याको शासक स्वर्गको त्यो जिउस गिर्नेछ,
गिर्नेछ, गिर्नेछ, शतचर्ण ! सुन भविष्यवाणी !
भविष्यवाणी मेरो ! पुलकित भई सुन हे श्रोतृगण
सारा क्दरतका ! हे भीरु भीरु श्रोतृवर्ग ! तिमीहरू
सुन यत्ति ! यो टाइ्टान आट्मा-विजवी होला
एक वार ! एक वार अनन्त नीतिको उदार स्थितिमा
शिर्नेछ, गिरनेछ, गिर्नेछ त्यो क्रूर स्वर्गराज !
एक महागोप्य छ अश्रुत अझ ए गिरिवरहो !
एक महारहस्य ! अफ छैन त्यो उच्चारित जगमा !"

(५४)
यो टाइटान्‌ आत्माको महाघोष पर्बतगूँजी
सगर्व उठ्यो, महावेदनाको गर्भबाट गभीर ।

काँपे पर्वत, कन्दरा उपत्यका, शंग, शँग ।
आकाश छायमुहार भयो सहसा । त्रासको लहर
चल्यो विश्वमा एक बार । जस्तो महाक्रान्तिकार
त्रिलोचन एक महाकविको उन्मादित उद्गार
अयुत मानवताको उद्देलित पार्दछ पारावार,
पहिले चासले, चकित । अनि जोशले, उत्साहले
एक उष्ण लहरसमान, लोचन, लोचन उत्तैजी ।
हृदय, हृदय घडकाउँदो शीघ्र, शीघ्र स्पन्दनमा !

(५५)
तब पुलकित अवनी प्रसन्न भइन्‌ त्यहाँ
शस्यरोममा लहलह सरसर ! शीतल प्रवात
ननप्रनुद्ध दक्षिण सागरतटको बल्यो
ओस-आँत, सुशीतल वनदलचलनीद्वारा ।
त्यल्ले मुत्तान्यो महावीर प्रमिथसको ललाट
वेदनास्वैद चिटचिट ! महान्‌ सागर सहर्ष,
गीष्म अर्कको ज्वलित बिम्ब डुबाई, हाँस्यो,
सिन्दुर छरवर पहिले, अब गोधूली प्रसन्न ।

(५६)
अनि तारा आइन्‌ सांध्यकालकी सुन्दरी,
गुलाफी बादल कल्चेकी, स्वर्गा,वतरिता,
अश्रुवर्तुला, सबभन्दा पहिली आकाशमा,
तीव्र तेजले चमचम ! आइन्‌ ती हेर्न व्योमबाट
त्यस अनकंटार एकलासको महावीर,
प्रस्तरकीलित ! स्वर्गको घंकावट गर्ने
उसकी महाललाट हेरी ती मुस्करिन्‌ ।

(५७)
तर ती महावीर, क्षणभरको महाप्रयासले
क्लात्त, अलि लोलाए अब, ललित गोधूली
अघि, अलि सुस्त अनि अन्धकार, राकस झैँ
व्यायतास्य वैरियो छूप रंगउपर,
निगलित भए तब ककेससका गिरिरेखा ।
चकमन्न सुनसान शासन गर्न लाग्यो संसार ।

अष्टम सर्ग

(१)
थोप्ले पख्चेटा भएको कालो पंछीसरि आयो
फ्न्‌ फुन्‌ कालो बन्दै, कालो रात, उस्तका पंख
फैलिई प॒थिवी-मंडलउपर अचल रहे
अचलोपरि ! केवल-चमचम, चमचम
छनि चम्के सुनील छदमा, गगन-मंडलको ।

(२)
रूप, रंगहरू पसै मिरमिरको नीडमा
प्रकृति उडिन्‌ मन्द समीरणमा शीतल
बृक्ष अचल रहे खडा, विस्तृतकर ती,
आकाशबुट्टे, मिरमिर ! केवल एक दुई दल
चुंबनमा प्रवत्त अलि प्रेरिन्थे मन्दानिलले ।
अजिन पक्ष उड्यो टाँगिएका पखेटामा ।
बाटुल आँखे दिन-सुतुबा भुल्का जाग्यो, टुहरी ।

(३)
कालो अगोचर पोशाकमा निद्रादेवी
तारा-लोकहरूबाट गिरिन्‌, सुस्त पयरमा,
लोचनभित्र पसीकन, नीलिम निवासमा,
ढोका बन्द गरिन्‌- बुन्न जादूको जाली, सपना ।
पशुसमेत लट्ठ परै उनका टूनाले
बास, बासमा घाँसदार ! वानस्पतवाल,
बराबर तर्सी हाबामा सोकाले, सुतिरहै ।

(४)
नीरव मध्यरातमा, ढुकढुकले विहीन,
सन्नाटाको मुटुलाई चिरी बराबर,
दुःखका आवाज गभीर उठ्यथे, दुर द्र-
सम्म बिलायो । चट्रानहरूको कोणमा
पुन: प्रक्षिप्त ती रव सुनिन्थे विचित्र !
मानौ प्रेतका रोदनसमान सुनिन्थै ती,

अनन्तकालीन दुःखका गभीर विरफीट !

(५)
धुवताराकी युगल संगीको परिक्रमाको
कोण फैलेर गयो । अब कृष्णवसना रजनी
थाकी निद्राले गभीर ढल्किन्‌ परशिचमतिर ।
चीसी श्वास भयो उनको । शीत समीरण
अलि अलि बिउँझिई पतलाउन लाग्यो
प्रगाढ अन्धकार, मिरमिर, मिरमिर,
कइरे धुवाँसो छिदै आयो पूर्व छिद्रमा ।
रेखा मिरमिर जागे नैश विलयबाट ।
अनि ₹ंग । तब दल पर्से प्रथम सुभावमा ।
अनि शीतमुक्ता चल्पलाए मन्दानिलमा
सिरसिर !

(६)
अनि र्‌विदेव, नित्य तरुण ती,
लालिमाका अंकमाली अंशुमाली आए
सुकुमार कुमार रशिमिमा सुन्तलारंग !
तब ज्वरपीडित भालदेशमा गरम, अनिद्व
प्रमियसको एक अलौकिक अमृत
शीतलताले दियो मृसार, प्रथम रश्मिमा ।

(७)
अलि बौरी ती बोले: "जयदेव अपोलो, रषिमपति,
सुकमार, सुन्दर सतत युवा नभचारी !
संगीतविशारद, सुवर्ण वीणाधारी, सुन्दर !
जय लालिमावल्लभ, शिखरारूढ ! तिमिरारि !
सहस निहगले उड्डीयमान तरुणतनु !
बीचि-बिचालित सिन्दुर उदययशको
सुन्दर तिम्रो ! ए जगत्‌ उद्घारक पतंग !
सिर्ज नव सुन्दरता संसारमा तिमी, कल्पी
नवे, नव कला नितनूतन । एक कलापति !
तुत्दर आगमन तिम्रो ! सुन्दर किरण
प्रस्तरमा तर तर प्रतीचीको उरभर प्रोज्ज्वल,
संगीतमय मधुर शीतल कर-प्रपात !
ए कमलिनी-वल्लभ । लव लव सलिलका
सलील पारी समीरणमा किरण रफुट
उदीयमान ! सुनतत्री तरल बजाउ सहस !
संसार अञ् असुन्दरमा सुषुप्त छ, सब,

चेतहीन- जगाङ कस्वप्नले पीडित मानव !

(८)
"कला, लयदार तिम्रा कर-प्रहारमा जन्मी,
उम्ली, उम्ली सुवर्ण जोश मधुरोदय-क्षणमा !
सूनसान नभको, मानसपटरेँ नामेट,
चित्रिन लाग्यो सुन्दर चेतले नवसजनको
अँकेय बादल सामगीमा, क्षण, क्षण ।
संगीतमा प्रथम संसार बनायौ, त्पन्दनले,
अत्यानन्दित ए गीतिकवि ! ताल रुधिर
सद्श तिम्रो हृदयप्रयास आत्म-प्रकाशनको
कल्को सुन्दर अन्तरिक्षमा ! ए उदित तमोबीर ।
थिन जुल्कामा शिखरका सभ्यता जन्मी,
ए विहगाह्वय ! निमीलित कमलक्रोड
मानवहृदय-गुरुसमान पलपल आतपित
उक्स्यो सुगत्ध-विस्तार ! । जय देव अपोलो !
जय, जय, सुन्दरताका साकार स्वरूप समुदित ।

(९)
"महबीर छौँ अकेला, आत्मज्योतिप्रसन्न ।
महानिशासँग कुस्ती खेली विजय सिन्दूर-
सुन्दर ज्ंगमा समुच्च ! प्रति पतनमा समृत्थित,
अभिनव प्रतापले, ए नित्य देदीप्यमान !
इतिहासञ्ञ विश्वका ! सुवर्णशर निसंग,
तमो-रणी । केवल संगीत, संगीतले सुन्दर,
शिखर दीप-सज-समाहत पत्यृषाप्रिय,
रचयिता संसारका प्रतिदिन, प्रतिदिन !
तिम्रो प्रथम रश्मि छ शीतल, शीतल !

(१०)
रमरम प्रभातको अभिराम उदयले
मन्दात्दोलित अनिलकणी शीतिला
ओससुगन्धी वनपण्प सार चोरी चले,
शीतल चार ओर दलदल आन्दोली
मधुर, मधुर...जललन ललित चिप्ल्यो
इन्द्रेणी चिप्लेटीमा, अल्पायु ललाम !
चुलबुल चिडिया चँगी चँगी बोले
चंचल फरफर ! किल्के दूर, दूर शिखर,
प्रथम प्रबुद्ध वकबधान नैनसूकी
पूर्वाभिमुख फर्फरियो मीनताक

पूर्वीय मघ्र सुवर्ण सलिलाशयतिर ।

(११)
ठीक यसै बेला अल्पिरहेको सुन-करमा
मधुर पंखहरू, सिडियाभन्दा गह्ंगा, चले;
स्पष्टतया सागर-परीहरूका । दुर, दूर
दक्षिण-पर्चिमबाट ती पूर्व-उत्तरगामी
आकाश-मार्ग ! एक मुँड भई ती आए,
ब्िविधराग परिधान प्रभात रशिममा
आकाश सन्‌ रुन्‌ रंगी रपष्ट, मनोहर !

(१२)
एकै क्षण रुस्की प्रमिस महावीर ती
नब दंडको आशंकाले, अलिकति फर्के
त्यस दिशातिर । समीपवर्ती सुनिए तब
पंखदार परीहरू, पोशाकिएका प्रतिभामय !
अनि तिनको मन, प्रखर-ज्वर-संतप्त,
शीतल भयो । अविदित आशा आई नवोदिता ।
जस्तो साउनमा दीर्घ खडेरीपछि कृषक
देख्दछ सलह राकसका सूर्य-मंडलछादक
जुंडहरू छचान्नब्यान्न, नव बादलदलले
श्यामलीकृत गगनमा, प्रगाढ शौलउपर,
ती उत्तराभिमुख, अन्तदैत्यहरू करौंतीला
प्रथम अमटमा म्रीकर छितरबितर,
भाग्छन्‌ कताकता जस्तो दु:स्वप्नहरू मानसका
दुखसंतप्त ! अनि मधररंगी इन्द्रधनुष
आशाको रंगिलो सेतुबन्धन झैँ गगनमा
लाग्दछ सुन्दर । त्यस बेला दक्षिणी अनिलपंख
ओसिलो वनचलनीद्वारा संचालित मधुर
बन्दछ जोतपेशाको अनुभवको आनन्द !

(१३)
आए जतपरीहरू सलिलद्शी कोमला, तन्वी,
सुकुमारबदनी, कान्तकुन्तला मनौहारिणी
समुद्रसुताहरू ! ती थिए सकल पंखदार ।
नेप्चुन वरुणदेबका पारदर्शी मधुर नीलिम
सलिल-प्रासादका निवासिनीहरू, चंचल !
हरितकेशी थिए ती, लहलह रेशम सलमल
चमकदार रोमहरूले समाढथ बान्किला शिर,
तुहिन ललाटमा लरबर अलख पन्साउँदा,

अतिकोमल ओऔजका, जलअप्सरा अनुपम !
तरल सलिलसम नृत्य-प्रवत्त कलात्मक
चारु चारु अंग ! कलाचपल कल्लोल कलिका !
सगबग, सगबग, सपनासरि चारु स्वरूप !
कमल कोभी कोमल स्वप्निनलायक उच्चारन
निमित्त अनुचित ! जलबुना अबला ती
कलकल बोल्थे, चिप्ला पेबुलमा बुलबलजल
सदुश कोमल अति पातला सूचनासुन्दर
माक्रजाली वत्तनमा रेशमिला शोभित,
जून-जल-बना सामुद्रिक परी पटहरूसरि !
ती फुल्किन्थे नरम रश्मिमा नरम प्रभातको !

(१४)
ती जलदृशी प्रमिधसका वरिपरि आए
आकाशमार्ग । स्नेहका स्निग्ध आदर्श स्वरूपछेँ,
आए ती महावीरका चार ओर ककेसस-स्कन्ध
खिरबिर छिरबिर भयो रंगीन जुहारले
चमचम तिनका, अंग अंगका सुन्दर ।
रत्नाकरका बक्तीसहरू रश्मि रफोट समाढघ !

(१५)
देखी पर्नतकीलित प्रमिथसलाई ती रोए
सुँक्क, सुँक्क, करताको असहन तिनको
उर्‌ उक्साई वेदनाले सहभावमा उल्यो,
बर्रबर दुग फारी बैँद, बैँद, करूणाका
मदुल कपोलमा गोल गौल उडे, सुन्दर !
जसरी बज्जाहत तनभागमा प्रथम समट
पावसको श्बासको सहानुभूतिशील
पल्टाउँछ पात, पात बरबर पारी जलकण,
त्यसरी एक सहभाव लहर चल्यो तिनका
ज्ञलमय, जलमय उरमा अगोचर्‌ !

(१६)
बोले तब ती सलिल अप्सरा सुस्दरी:
"दूर वरुणप्रासादमा मरमर प्रकोष्ठमा
स्वर्णदीपले झुलरुल नित्यप्रति और साँग्‌ !
सुन्यौं हामीले दूरश्रव्य हेफिस्टसका धन ।
टड्कारोसँग चद्किरहेको थियो क्रुर, क्रुर ।
रोयौँ हामी ओह, वेदना ! कसरी हेरौँ यस्तो ।

(१७)
"नंगा पयर आयौँ; भुली खराउ रत्नजटित ।

तर हेर्नु थियो हामीलाई यो दयनीय
दशा दाएण तपाईको यहाँ । हाय, दु:खी प्रमियस ।
हृदय छ हाम्रो विदीर्ण, शतचूर, शतचर !
टुक्राहरू थामी कलेजाका बोलिरहेछौँ यहाँ !
आह, दु:खी एमिथस ! औह, यो उग्र क्लेश
सहनपार, सहनपार, सहनुहुन्छ कसरी ?
ए विधिबद्ध दुःखी प्रमिधस ! यस बेदनाले
आकांश दष्ट छ नील, नीत, गरलसद्‌श
सागर गोमन विष नील ! नील अचल-माला ।
नित आक्‌ल अनिल ! अर्ड्-प्रलयमा दिन !
के उपाय छ आह ! तैपनि बोल्नोस्‌ प्रमिथस !"

(१८)
पर्वता,हत प्रभंजनका हइँहुई स्वरमा
तब बोले प्रमिथसः "क्रर, क्रुर देवाधिराज,
अलिम्पस पर्वतमा क्रोधान्ध और क्रोधान्ध,
दशा सहेसख संवत्सरतक फ्ोधकीलित छन्‌ ।
म उपर सर्व कीलन- बिजयी, बहिनीहो !
भोग्दछु क्र्र दाह अन्यायका अरूको ।
न जिउसकी भाषाले सक्तछै बोल्न दहन त्यो
जो उसको इच्छा हो । म केबल अनुभोगी
बुरुखु उततको क्ररताको मात्रा अनिर्वचनीय ।
अनन्तवेदनाबिजयले प्रतिक्षण सुखी ।
म ज्वलित साधु । म पावक पतित्र प्रमिथस !
म उर-चुक्ल ! म कलेजाचिरा ! म घाँजाशरीर !
गतिहीन छु यस विश्नवेदना प्रगतिमा !
तर भस्मीभृत धातुपिंडसद्श तारा
एक तिमिराच्छन्न निशामा झैँ रूलल !"

नवम सर्ग

(१)
चिरकाल रहे प्रमिथसको पार्श्वमा
सलिलांगिनीहरू, समवेदना प्रकट गरी ।
जलनुनागँ तिनीहरू जलमय लोचनले
बुँद, बुँद शीतल पारी बसे प्रमिथसको दिल ।

(२)
वेदना विस्मारक मधुर कथाहरू तिनले
कोमल स्वरमा सुनाए, सुन्दर, सुन्दर--
प्राचीनवीरहरूका विक्रमका मधुर वर्णन, '
जसले जिलायो अतीत, अति विक्रमको, दूर,
उत्तेजी अन्तर लोचन । कलम, कलमले
वीरगाथाका, सनसनाहट पैदा गर्ने स्नायुमा,
विस्मृत बर्तमान, छाया सदृश, वैलायो,
छायाजीवन दी भूतका श्रोतवर्गमा सब,
सुद्र-प्रेषित नील अतीततामा, मिरमिर,
नाडी धड्के, दुृग चम्के, मुटुमा धडकन आयो ।

(३)
मानव कृति शिखरीय सुन्दरताकी तेजी,
अतिमानब उडानमा, इतिहासकी स्वर्णधली,
चिर भांडारित प्रिय हृदयमा, कल्पनालंकृता,
हाल्छे जोश नसा, नसामा युग, युग सदा ।
चिच्याट, वेदना, मनतातो सामान्य-जीवनदशा
भुल्दै मानब उक्लन्छ समुच्च कर्म्मको
सुन्दर अन्तरिक्षमा दोहप्यावट विक्रमको
रोमांचदार काल्पनिक जीवन अभिनव
जन्माउँछ शन्दशब्दमा सहानुभूतिते
जोशी, म्रोसी स्नायु स्नायु प्रतिक्षण । उठ्दछ
सुषुप्त देबता मनुज-ढृदयको भित्र, भित्र ।

सुकुतीच्छा आधा सफल जाग्छे मानवकी ।
सीमाहरू नाघिन्छन्‌ समयका, अवकाशका
काँध काँध हिँड्दछ आत्मा, प्राचीन वीरहरू
साथ, उच्चाशामा । मानव आफूभन्दा सम्‌च्च
पाउँछ आफुलाई; पाउँछ देवत्वको आस्वादन ।

(४)
विस्मृत वेदना सपनाजस्ती, वा सावनकी
ब्वादलमालाकँ जलदार विलीन भई नव
कथा-छविमा प्रमिथस महावीरका लोचन
उत्तेजित, नवकान्तियुत, सजोश दुई चम्के ।

(५)
तब ती जलपरीहरू नाचे मुनजुन नुपुर
भाव, भावमा भंगीमय । अनुसारी अवयव
संचालित बनी लच्कै, दिशा दिशामा दोलित,
जसरी प्रबातप्रेरणा पृष्पबनमा गर्दछ काम,
वल्लीहरूका अधविकच मोहनी संचाली ।

(६)
गाए नृत्य-संगत संगीत मधुर तिनले ।
"आली, आली, लचक मधुर, मुदुलांगिनीहरू ।
वल्ली, वल्ली मदुल वयसका, बहल चालमा
चंचल, चंचल ! ए सलिलांगिनि । जलसखि !
कल-कल कल्कलाउ जल-कल्लोल ललित-
कीमुदी तास्य तयहरू सलिल जीवनका ।
कला-कलित ललित भंगिमा नादसंगत
दर्शाक, दर्शाङ दर्शनीय ! मार मार विजयिनी
विस्मार्व महती वेदना मनको विशाल ।

(७)
"कला जन्मिन्‌ मार्न भतीकन असुन्दरको
शासन जगत्मा । बिर्साउने पनि क्र्र यथार्थ
अमधुर प्रकृति तथा जीवनको । गगन
घूलीमय जसरी पखाल्दछ गीष्म्ररी
निर्मल पारी; निर्मल, संगीतको मधुर
ममटले शिखर प्लावी । अनि ल्याउँछ चाँदनी,
अमृत-वमक जलप्न जगत्‌ हरित निर्कुजमा,
त्यसरी रुछ मधुर स्वर नि्ादिनी सुकला ।

(८)
"समयकन खंडी खंड, खंड, बंडी विभाग
स्वरोरच्चारणको, मेली गति, उच्च मध्य मंद्र,
संगीतकला तालस्वरसहिता बर्सिन्छै

भावफरी मधुर ! यसको आत्मा अबिश्लेष्य
वेदनाले बनेको छ भन्ने जगमा छ विदित ।
तर मलम समानछ व्रण ब्रणले रातो
बीरहरूका खोटदार॒ हृदयमा अति प्रिय यो ।
तारालहर सदुश, संगतिमा सुदिव्य
चमचम नाच्दा, संगीतकला स्वर फुरी बोल्छन्‌
निशामा सूनसान, जललव, जललव झैं चमचम !

(९)
संतप्त घरामा जलदानासरि शीतल सर्छ
संगीत्तकला, संतप्त हुदयमा । दिव्य मलम
पदुश छ दु:खको हृदयमा । संगीतमा नै
पृ॒थिवी शिल्पिए युग युगका लहरीले
जसका रेखामा करालीदार सलिल चली
निकाल्दछ जल-स्वरमा अन्तर्निहित संगीत ।
संगीत विना संसारमा छ महाप्रलय
संगीत विना कर्कश संघर्ष पृथिवीमा ।
तालदार ग्रहका पदहरू छन्‌ संचालित
स्वरगिक संगीतमा, संगति छ स्वर्गमा समुच्च ।

(१०)
"स्बरविस्तार हो सन संसार । नामहरूका
ध्वनिलहरी सुन्दर छन्‌ । सुन्दरताको नाडी
हो मधुर संगीत । रूप-रागमा पनि छ संगीत ।
जीवनको मुटुमा छ लय सुन्दर, सुन्दर ।
संघिरगीतिले दिन्छ जीवनको मधुर जादू ।

(११)
"स्वर्गमा छ मधुर, मधुर, मादक संगीत
पृथिबीमा गुमेको दूर स्वर्गको अनुहार
छायाचित्र बनाउँछ मधुर, मघुर संगीत ।

(१२)
"क्षणिक स्वर्ग रच्दछौं हामीहरू प्रमिथस
स्वर-नृत्यमा, सुन्दर, सुन्दर, तिम्रो भालज्वर
शीतल स्पर्शले मन समीरणको हौँ हामी
प्रभिथस ! देवहरूको प्रकृति हो आनन्दमय,
संगीतमय, नृत्यमय ! ए महावीर । सुन
महती वेदनालाई बिजय गर्दछन्‌ तिनीहरू
स्वर्गिक संगीत-मदिरामा मस्त, निमज्जित ।

(१३)
"संगीतमा गर्दछन्‌ रचना, सिर्जना सब सुर ।
स्वर प्रस्तारमा स्तप्निल, स्वप्निल मानव सभ्यता

विकसित भई क्रम, क्रमसाथ संसारमा
संगीतमय प्रबन्ध भयो सब सभ्यताको
संगीतमा । मन, तन दुनै भूल ए महावीर !
संगीतका सूचनामा प्रविष्ट तिम्री कल्पना
नब स्पन्दिता पाउली नव सिर्जनकी धुली,
नब निर्माणको, मानव सभ्यताका पथमा ।

(१४)
"जाद्गर्ती स्वर, स्वरकी अतिशय सुन्दरी
अलंकारमवी णिलक्लि सब सृजन छनिमा
गर्छे नृत्य समयका मंचमा, चित्रण गरी
भ्रिव भित्र विचित्र संसार । सुन ए महावीर !
यो जो, अनन्त प्रयासी कवि, कलाकारको
प्रतिक्षण मृत्युकी विजयिनी छ अवभासमा !

(१५)
"लय नै विश्वस्थिति हो... जसले बिशुदढ हृदय
चोर्दछ एकलासमा, मधुर ताराहरूको संगति,
सिर्जनाको अन्तर्गत एक जादू संगतिको,
गाउँछ उही विश्वमा जादू तान । खोली, खोली,
र्क्जी, ्कंजी रूप, रागका, प्रबन्धका जगमा ।
एक स्वरट्नाले रच्दछ नव मधुर संसार ।
एक चमत्कार गर्दछ मधुर उच्चारणले ।
डुबाङ बेदना संगीत-मदिरामा प्रमिथस !

(१६)
"हामीहरू अबला हौँ जलका- हामी जलपरी
हाम्रो छैन संग्रामबल । छैन हाम्रो पुरुषार्थ
तर पीडित आत्मालाई, सुन्दरको पक्षशील,
हामीहरूमा छ वेदनामारक सुन्दर संगीत
हामी रणका व्रणहरूमा मलम लगाउँछौ
हामीहरू विश्ववेदना अलिकति घटाउँछौँ ।
हामी कलाकारका मृत्यु, मृत्युमा मधुर, मधुर
पीयूष ल्याउँछौँ प्रमिघस !

(१७)
"ए महावीर ! नवयुगका
महाकलाकार सुन हाम्रो मधुर, मधुर स्वर
वेदनाले स्थगित सिर्जना तिम्री जाग्ली फेर ।
नीरस कल्पना स्मतिदष्ट उत्तेजित होली
प्रकति विचेतमा रचनामयी बल्ली फेरि
उल्लसिता, उत्तेजिता, अभिनव सपनामा,

अभित्नव वाणीमा मधुर । आउला अब तिमीलाई
विचित्र एक महास्वप्न, एक बिशाल भावना,
एक अद्भुत भविष्यको चेत, पूर्वदर्शन ।"

(१८)
महाबीरले हेरे नृत्य मधुर । सुने मधुर-
संगीत । वेदना महती बिर्सी आफूकन सारा
विलीन भई सपनारँ खराब एक क्षण ।
बोले तब ती अत्यानन्दित मधुर संगीतले,
"दोस्रो स्वर्ग छ ध्वनिमा ! सुन्दरी बहिनीहरू !
बन्धन विमोचक आटमाको हो मधुर संगीत ।
महासूतसान रंग्दछ । भर्दछ शून्याकाश ।
शृत्यमा पलाउँछन्‌ संसार नवीन, नवीन ।
अविदिततिर देख्दछ चिहाई मानवात्मा
सुन्दर स्बरका सूचनद्वार । खुल्दछ अस्पष्ट ।
भावहरूमा आँखा ल्याउँछ मघुर संगीत ।
उत्तम भाव सहानुभतिमा प्रतिस्पन्दित
बिउँफन्छन्‌ सुषुप्त, मलाई एक सुन्दर
बोलाउँछ विशाल भविष्यतिर रचना निम्ति,
एक विशाल मानवीय रचना निमित्त, संगीत ।"

(१९)
तब जलपरीहरूले आह्वान गरे त्यहाँ
देवीहरूको अनेक ! मधुर वन-प्रसूनले,
हरितपत्रले, जलले पर्वतको निर्मल,
मधुर धूपले दीपले फलफूलहरूले,
मंत्रोच्चारणले आमेत्रित देवीहरू आए ।

(२०)
आइन्‌ देवी स्वतंत्रता, पर्वत-निवासिनी तिनी,
थियो सुन्दर हरित रेशमी तिनको परिधान,
फूलहरूका बुट्टाले मनौहर ! स्वतंत्रतादेबी ।
फुका थिए केश, भालमा ज्वलन्त थियो ओज ।
चोली थियो नीलो उनको, पार्वत रंग ।
मधुर घारामा सवेग बोलिन्‌ ती ज्यो प्रपात ।

(२१)
"वज्जहरूसँग ठक्कर खाई बन्छ मधुर स्वर
प॒थिवीतर्फ विनय उपकारमुख बादलको ।
शिला, शिलाले आहत सलिलपात, पद, पदमा ।
बोल्दछ कुन्‌ रुन्‌ मधुर ! मानवहित .निमित्त
अबतरित स्यौतमा कडा सवेग, अनियंत्रित,

किन्तु प्रोतशील सलिल बल्दछ शीतल,
शीतल स्वतंत्रताको ध्वनि ! पर्वतीय पार्श्बमा
स्वतंत्रता शिलावरोध- भंजिनी द्रुतगतिमा
र्ख्छै, संकारी घनबन, घनबन, बेरोक ।
दल, दलले अयुत उड्डीयमान उच्च विपिनमा
स्वतंत्रताको चल्दछ श्वास समीरण-स्वरूप ।
पारावार भजीकन चल्दछ नत्द-नदी संगीत
पर्वतीय मेरो, प्रमिथस ! शिल्पी लौह चट्टान ।

(२२)
"जंजीर-जीवन फ्याँकी खिड्एको निकम्मा
मेरो वेदीमा मुक्ति-निमित्त आत्मआहति
दिन्छ सहर्ष मानव ! स्वतंत्रताको जादूले
निरमृतदेह, विस्मृत दु:ख, "स्वरतंत्रता, स्वतत्रता 1?
नित्योच्चारण गरी, अनलमा बस्न मुस्तेद ।
यही आत्मा हो भन्दछ मेरो सुपुत्र ममा शहीद ।
यो अनमोल धुगधुगी धपघप बल्दछ
महानिशामा मानवको, शिरोविन्दुको चाँद !
यसलाई अमृत भनी मत्यु गर्दछ आलिंगन
प्रसन्न हृदयले मानव !म स्वतंत्रता प्रमिस !

(२३)
"उ हेर्‌ ! म देख्दछु दूर, दूर, पूर्वमा ।
एक सुषुप्त संसार जाग्दछ नब ध्वनिमा ।
जंजीरहरूले जकडिएको जोडदार जनता
जाग्दछ नव प्रभातमा, सिन्द्रमय जब,
तिमिर-सांग्लाहरू फुस्काई मृत जगको,
दिनकरले उदीयमान, गर्छन्‌ मेरो प्रातयान ।

(२४)
"प्रथम रड्मिले जगत मुक्तिको, सुवर्ण-राग
लसिएको शिखर-सामु गद्गद हृदय कोही
नव अवभासले मुखरित, उत्तेजित दृग,.
सल्काउँछ त्यस फिलिंगोले एक प्रभावित
निद्रा, ऐठनको संसार-मधुर ध्वनिद्वारा !

(२५)
"प्रथम नवी तिमिर- संघर्षमा दिनकरको
जाग्यो । उड्डीन नव भावनामा नब दिवसको
नव संदेशले संयुक्त त्यो बोल्यो मधुर ।
शिंखर, शिखर, भावनाका धप्कै चारौं ओर ।
संसार चल्यो नव जागरणको पयरमा

नवदृष्टियुत...उ ! उ ! हेर, भविष्यको समयपटमा !

(२६)
"कुनै दिवस म ताज पहिराउन आउनेछ्नु
तिम्रो अविनत भालमा प्रमिथस, ए वीर !
मत्र सुन्दर स्बतंत्रताको सुन जो फ्याँबदछ
युग-युगको लौह जंजीर, फोर्दछ वज्र कडा
कैद, कैदका पिजर...जसले सारा संसारमा
एक नव शक्तिको गर्दछ मधुमय संचार !
त्यो यही हो सुन प्रमिथस, ए महावीर 1!
'अबन्धन बनू ए युग युगको कैदी विहग !
उड्नु छ नवाकाशमा, सुवर्ण-संदेश !"

(२७)
"स्वतत्रताको निमित्त सकल घर्म्म मर्म्म
सकल पूर्व दृष्टि संसारमा, सकल तपस्या ।
स्वतंत्रता हो स्बर्ग, यसको अभाव नरक !
तर स्वतँत्रता होइन एक जथाभावी गति ।
न एक बेताल । यो हो मानवताको पूर्णताको
पथको चेत प्रतिक्षण । यो हो आदतहरू उपर
विजय, खराब जो छन्‌ जो मानवता विकास
पथका विस्तीर्ण जहरिला तीखा काँटा ।
यो मानबताको आत्म-विकासी दृढ समादर ।
यही हो प्राप्यहरूको सुवर्ण शिखर जगमा ।"

(२८)
तग् यति थपिन्‌ स्वतंत्रताले यसपछि ।
""प्रमिधस ! घर्म्महरू यसका नाममा अनेक
सिर्जन हनेछन्‌ तर ती बहुधा बेर्नेछन्‌
साँपहरूका फन्काले झैँ यसको आत्मालाई ।
अनेक दर्शन निक्लनेछन्‌ यसका नाममा
तर बहुधा रोक्नेछन्‌ यसलाई । आदतहरू,
अदबहरू बनाउनेछ मानव यसनिमित्त
तिनमा पनि लाग्नेछन्‌ समयका खिया ।
सुवर्ण-जंजीर मेरो रोक्नेछैन कसैको गति ।
तर ती मानव-जाति जान्नेछैनन्‌ युग, युग
कुन बेला सुवर्ण-लौह बन्यो बोरा ।
केवल सद्भावना, सत्कामना, सुन्दरताको चेत
मात्र छ स्बतंत्रताको युग, युगको सहायक एक !"

(२९)
यति उच्न्वारण गरी बिलाइन्‌ स्वतंग्रता

संगीतामत्रित सुन्दरी, मधुर छायामा ।
अनि आशादेवी आइन्‌ खसखसाउन
मधुर स्वरको संदेश प्रमिस श्रवणमा
जब उनी स्वतंत्रताको अन्तध्यनिले अति
उत्पीडित छटपट, छटपट बन्न लागे मनमा ।

(३०)
आशादेवी बोलिन्‌ मधुर, "टाइटन्‌ वीर प्रमिथस !
म जन्मेँ घामछँ-एक सूनोली रष्टिमकी डोरी,
धुलीमय वातावरणमा । बादलहरूका बीच
एक चिराबाट गिरेकी चाँदनीसदश सुन्दरी ।
एक सपना-जस्ती अति मधुर कैदमा कडा,
केदी मनकी !
"जस्तो युग, युग, नेराश्यमा कैद

(३१)
मुत्रे दशामा मैलो आत्मत्यक्त नृपकुमार,
दुश्मनहरूको चट्टानी दुर्गमा अतिदरिद्व,
गडल आँखाले देखाउँदो नील कंडली
वेराश्यको निस्पष्ट, रोई, रोई दिनरात अगाडि
आखिर थाकी, मधुर स्मृतिका तीक्ष्ण शूलले
जर्जर धाँजा कलेजा टुकटुकको आलेटाले
थमुवा जीवन लिन्छ; पसिंदो त्यो लाचारीमा
भाँचिन लागेको उड्सदार खाटमा बागी,
काला कंबलहरूको साथी, अब रुन्न कहिल्यै,
रुनुमा हताश; तर बराबर टोह्लाउँछ टिल्ल नजर
भाव शन्य विचेत बिचल्लीमा स्मृतिहीन;
दूर, दूर प्रासादको क्ल्लिमिल गौरव, विलास
फन्‌, झन्‌ दर, द्र बनी, अव मिरमिर,
नामसमेत बिर्सन्छ आफ्नी ददित प्रियतमाको,
सुन्दरताकी कोही राजसी स्त्री कोहेन्र,
मधुर कुजमा दूर, दूर; तर अकस्मात्‌ एकरात
विधुरशिम छिरेको वातायन अघि समीरित
शीतल सपना पाउँछ तिनको; अनि उ गन्दछ
आफूलाई स्वतंत्र । पुनर्मिलन अत्यानन्दक
खुल्दछ । पुष्पहारका सुवासदार॒ बक्सी मा
दोहितरफ-हर्षाश्रुले टपटप, टपटप सिंचित !
जीवन बन्दछ अर्कै उसको, नृतन पुनर्जीवन ।

अनि बिउँझिई गाली गर्दछ बिपनालाई
चीसो कोरकार कारागार प्रस्तर दीवारमा ।
तर उसकी स्वप्नस्मृति अतिसुन्दरी आखिर
खोज्दछे रेख्न मधुर आशाले भूपटमा,
अंगारले, फ्याँकिएको त्यहाँ, त्यस चित्रणमा
जीवनको छाया अलि अलि पाउँछ आधी स्वतंत्र ।
त्यस्तै सपनासरि, सुन्दरताको चित्रणमुखी,
मेरो जन्म भयो जीवन-कारामा प्रमिथस !

(३२)
"म जन्म महावीर ! जब संसारमा जिज्ञासाले
जन्माई खुला बाकसबाट अनेकन शूल ।
जब स्बर्गसदृश थियो प्रथम दिव्य दशामा
दश दिशामा संसार- जब बालकहरू सुन्दर
यौनभावहीन प्रथम माघुरीमा अमृतमय
विचरण गर्थे मधुर निकंज, पृष्पसदृश ती-
एपिमिथ्यूस, गुलाफी कपोलको सुवर्णशिशु
उसकी सुन्दरी संगिनी चंघला पान्डोरासाथ ।

(३३)
"तब बदमाश स्वर्गले पठाए ती शिशु डस्न
बारुला, अरिँगेल, भुसुना, कीरा, लामखुट्टे,
उड्ने सर्पहरू अनेक । ती सब असुन्दर,
शुलमय तीक्ष्णदशनेदार जीवहरू पक्षशील
टनाटन टम्म थिए त्यस बाकसमा मुट्टै,
आकर्षक रंगले अलंकृत । लोभको बाकस !
जेलमेल गाँठोका सहस उलस्नले सम्बद्ध !
फुकाइन्‌ पान्डोराले त्यस लोभको बाकसलाई ।
डसिए ती दुई स्वर्गिक शिशु आनन्द पुष्ट ।
अनि तिनको क्रन्दनमा आरशवासन दिन
मानवजीवनलाई म जन्मेँ, म आशा-अभिधेया ।

(३४)
"अनेक पथमा अनन्त, जहरिला पथमा,
अनन्त समय अवकाशका, जिज्ञासा मीठी
तानी, तानी तैजान्छै मानबलाई, बालसदृश,
प्रति राग, रूप, अविदित मोहनीतरफ
आकर्षण गरी...प्रत्येक पथमा प्रतिक्षण ।
यसरी अनेक जहरिला विचार भावका
उपजहरूमा दष्ट, क्रर, क्लेशमा मानव

खोज्दछ वेदनालाई बिर्सन केही शीतल
शीतल मलम ! शीतल मलमजस्ती आएँ
अतिलुन्दरी प॒तली बहरंगकी म परीआशा ।

(३५)
"मेरो मधुर शीतल स्पर्शमा वेदना भाग्छे ।
कम-से-कम क्षणभर...विस्मृति सुखदायित्ती
आउँछै तब बरफसरि...मानव भुल्दछ-शतवण ।
मै जीवनदायिनी सकल संसारकी-सकल
भ्रान्त जीव और मानवकी । मनिना कोही
सुखी छैन जगतमा । म सपनाकी ज्योतिसदृश
क्षण, क्षणकी छु...प्रतिक्षण मानव देख्दछ
अझ, अक मधुर ज्योति, अरु नवीन, अञ्च सुन्दर ।

(३६)
"मै छु त्वरित पंखकी, जलथल-गामिनी,
मृत्यु उपरकी अमृत । तिमीरकी चाँदनी म ।
मृत-संजीवनी संसारकी । म निशाकी तारा ।
म अमरत्वकी भाषा । मैले पुर्ने दगका जल
प॒ग, युगका । मेरो संदेश दिईकन गए
क्राषि, मुनिहरू पूर्व और प्रतीचीमा सदा ।

(३७)
"उ : हेर, उ : हेर्‌, प्रमिषस ! एक जागृत जाति
रोइरहेको छ, रगतका थोप्लाले रंगिएको
काँढा काँढाको ताजउपर ! त्यस ताजधारीले
मधर संदेश दियो अमर वाणीमा जनमा
अमृत आशाको कंटकाकीर्ण पचमा
अविकृत, अविकत, प्रसन्न मृहार ।

(३८)
"उ : अर्को ! सधिरमय कोलाहलमा अघोर
कुरुक्षेत्रको, बोल्दछ सुवर्ण बाणी मेरो !
अनन्त युग मिलिन्द त्यस सुवर्णन्रिपुष्प-
सारमा जिज्ञासु उडिरहेछन्‌ प्रशंसायुत !
मीठो अमृत बाणी ! अहा, रस मधुर अम्लान !

(३९)
"म जीवनकी चंचला फोहरा रशिमरंगीन ।
म नव वसन्तकी कोकिला । म पुष्पकी
मधुर ज्योति ! म प्रतिदिवसकी उद्घाटन ।
स्‌न प्रमिथस ! समय सबै छैन अँध्यारो ।
रात पछाडि प्रभात छ । मृत्यु पछि जीवन ।
सुनसान पट हो नव चित्रणहरूको ।

प्रलयपछाडि छ नूतन राम्री सृष्टि अरू ।
यो मेरो महामंत्र मनमा धर प्रमिथस !"

(४०)
यति बोली मोहन मधुर ध्वनिमा ती
आशादेवी विलीन भइन्‌ त्यहीँ कहीँ
मानो निशिमा अवतरिता तारकासरि
काट्दी कटकट आफ्नो हीराले तम ।

(४१)
त्यही आशाका स्वरमा अफ बढ्दो अघि अघि
ए विफल कवि ! के तैँले आफ्ना भूल भुलिस्‌ ?
शूल भूलिस्‌ ? अन्धकार भुलिस्‌ ? अज्ञान भुलिस्‌ ?
अब ज्यादा यहाँ नबढ्‌ अघि । एक क्षण
रो बसेर बरू यस अन्धकारमा, नब रष्म
अर्को मधुर पुकारी ! शायद्‌ गिर्ती नवज्योति ।

दशम सर्ग

(१)
आशाका खुसखुसले प्रसन्न प्रमियसकै
आत्माले पियौ आशाको मधुर बाशी । उनका
दुगमा चंक्यो नवीन प्रकाश । अस्पष्ट सपनाले
स्पर्श गरे हृदय । उनी क्षणभर अत्यानन्दित
उत्तेजित भए मधुर जोशले नव सुजनको ।

(२)
तब सुन्दरता देवी, हृदयाकर्षिणी आइन्‌ ।
बैदाग थियो उनको वदन, रेखा-रेखामा
बेभूल । शिल्पित माधुर्य सुवर्णमा सगबग
सजीव देखिन्थ्यो, चित्ताकर्षक ! एक रोशनी
जल, थलमा अगौचर थियो उनको वदनमा ।
सन सुन्दर बस्तुबाट बनेसरि, शशिखंडबाट
निर्मित रुचिर्‌ कलेवर अमृतमय थियो ।

(३)
सुन्दरता बोलिन्‌ : "प्रमिथस 1! ए प्रस्तर-कोलित
प्रथम क्रान्तिकार स्वर्गका ! एक ओजस्वी प्रुष ।
म हुँ परमेश्वरकी श्री, म जन-मन-मोहिनी छवि ।
जूनकी ज्रादू मै हुँ । म हुँ सकल सृष्टिकी सुगन्ध ।
म हुँ पुष्पहरूकी बुनौट । म वसन्त क्रतुकी रस ।

(४)
"मै हुँ कलाकी रानी । मै जनमनकी सपना ।
मै स्वर्गकी संपद्‌ ! म मस्तिष्ककी प्रकाश !
मेरो प्रेरणामा मृत्यु सहर्ष अँगाली चल्छन्‌
युग युग केही अस्पष्ट छायातिर मेरो ।

(५)
"मैले ओसटप लगाएँ यी वन-प्रसूनमा
रातभर गरी मधुर काम । मै वारासजकी
मालिनी मनोमोहिती । मेरो मृदुल मुसकान
मृत्यु मार्दख अमृत-पथमा प्रेम जगाई

सहर्ष आहुति मानवको । म विश्वकी रानी ।

(६)
"आज मै तिमीमा भीषण स्वरूपले
गर्दछु राज । असुन्दरका विरोधी क्राम्तिकार !
म तिम्रो सम्‌च्च आदर्शकी अविएलेष्य नूर ।
म हर सपनाहरूकी अति सुन्दर, अति सुन्दर !

(७)
"उ: हेर, प्रमिषस ! दिव्य महापुरुष !
हेर मानवमित्र ! मैरो मधुर मुसकानको
भीषण असर गीस देशमा ! मोहनी मुग्ध
एक महानुप बन्दछ बदमाश, हीराचोर
सौन्दर्यको संसारको... त्यसको नाम पेरिस ।
हेलेन ती हीरा-कोहेनूर जगत्‌की सुन्दरताकी
महारानी अविजेया, अनन्त युगकी तारीफ

(८)
"ती पुष्पकोमला मृदुलांगिनी मन-मोहिनी
मन्दमुस्करी मन्मय-विजपिनरी लावण्यवती
गीसदेशकी पर्वतपुच्प, संसारभर सुगन्ध दिँदी
ती हेलेन; भूत भविष्य वर्तमानकी रानी,
जसको एक मुहारनिम्ति हजार जहाज चले,
मानव-सपनाकी आदर्श-चूली, रूपकी चरम
शिखर तिनी हेलेन । दिनकरले न देखे कहीँ
युग पुग त्यस्ती । चन्द्रमा उनको जन्मप्रतीक्षाले
बनिन्‌ कलंकित, पीली ! नर-कलेवर-कला ललित
पुगेन त्यति उँचा कहिल्यै, शिल्पी सष्टाकरमा ।

(९)
"सुन्दरताको बिजयी चेतले मुस्किरहेकी
मधुर लाली ती प्रतिक्षण-नृपकी रानी-
जब ती वशकरी वयसी बुलबुल स्वरमा
मरमर दीवार जून-हीरा गुंजाउँथिन्‌
ग्रीसदेशीय गरानचंबी महाप्रासादको,
प्रतापी पताकाप्रयुक्त-ओह मादक, मादक,
मादक स्वरलहरीले ढृदय सन्सनाई, चमचम
भावतारा क्ल्काउँथै सुनसानमा, सुन्दर !

(१०)
"भैँचंपा, भैँचंपा ! आतशबाजी जादूका,.
जाद्का स्वरलहरी, बीत्त अन्तरिक्षमा
सुर उठी फुट्थे रंग-रंगका गोलामा
क्लिमिल, किलिमिल । ओह सुन्दरतासँग

स्बरसुन्दरता ! अनिर्वचनीय सुन्दरता !

(११)
"रोए मनमन सनसन, सनसन, प्रतिक्षण
सुन्दरथेता पाहना पेरिस, ती चरोजन नृपति ।
प्रतिपदमा दुगका चमकले कलेजा, काँपी,
निहरन्ये ती वार वार भूमिमा, अति डरलै
पहिले । तर पछि उनको दिलले मसक्क आँद्दछ
आहुति: हुन त्यस वेदीमा... अनन्ताकर्षक ।
पुजारीको अतिभक्तिले प्रभाबिता तिनी
उडिन्‌ त्यस प्रासादबाट चिडिया झैँ सुनौली,
बनाई सकल, सुनसान, बाग, प्रासाद, प्रकोष्ठ ।

(१२)
"सर्वस्व गुमेको कुबेर कै चूर, च्र अन्ध
उनका स्वामीले गरे तब युद्ध-घोषणा,
एक पश्चिमी क्रुक्षेत्र, रुधिरप्लावित,
जहाँ ग्रीसियन, त्रोजन वीर-प्रसून
सकल होमिए, एक एक घनघोर संग्राम
आँधीसमात दुई देशको विध्वंसक उठघो-
एक सुन्दर मुहारनिमित्त, हेलेननिमित्त !

(१३)
"ती हेलेन थिइन्‌ मेरी एक फिल्का खालि;
जस्ती सीता, सुन्दरताकी महारानी पूर्वकी;
तिनको वनवासको सादा वसनको सौन्दर्य
पंषवटीकी भुमिमा जूनभन्दा मधुर
साउनका बादलमा छ । प्रलब्ध दशानन
आउँछ भिक्षकरूप, चोरी लादछ तिनलाई
आकाशमार्ग दंडकारण्यउपर घनघौर
दुस्तर, समुद्वतिर दक्षिण; जहाँ भारतको
फुल समान छ खसेको, उच्च पठार तल,
सुवर्ण अन्डाकार राबण-साग्राज्य, लंका !
लंकायुद्ध हुन्छ घनघोर, घनघोर जहाँ
वीर अयुत मर्छन्‌ । अनि नवयुग आउँछ
राम-राज्य संसारमा, सीता सुन्दरी फर्की ।"

(१४)
नाद-नादमा आढध ती सुन्दरतादेवी
अनेक सुन्दरीका संग्राममुखी शोभा अपूर्व
वर्णन गरी क्षणभर च्‌प रहिन्‌, अनि बोलिन्‌-
मै हुँ इतिहास रचयित्री मानब-जगकी ।

सदा सृष्टि छ धावित सुन्दरतिर अविदित ।

(१५)
"सब धर्म हो सुन्दरको चेतको विकास ।
विश्व यो जीवन-लावक छ सुन्दरनिमित्त ।
रूपमा, रागमा, स्वरमा, स्थितिमा, सपनामा,
प्रकाशनमा, रचनामा सुन्दरताका प्रेरणा
अविरल लिन्छन्‌ प्रवाह, सिर्जी मानब-सभ्यता ।
सुन्दरता हो जीबनको मुटु, प्रमिथस !"

(१६)
पति उच्चारण गरी मधुर स्वरमा ती शोभा
भइन्‌ त्यहाँ अन्तर्धान...उनका स्वर, स्वरमा
अति गद्गद प्रमिषसले पाए नवचेत,
जस्तो अभिनव उच्च कलाको स्रष्टा स्वप्नशील
हेर्दा हुन्छ दर्शकगणलाई--एक नवीन प्रभाव ।

(१७)
तब ललित कलाहरू आई नाचे छमछम ।
अनेक भावमा ती नाचे, अनेक नृत्यमा सुन्दर !
घुम्टो खोली पतला ती नाचे मधुर स्बरमा,
हलुका पयरमा सुस्त पहिले, अनि द्रुतगतिमा ।
बि समयलाई तिनले मधुर तालमा,
विच्चेत परिवर्तनको क्रमको चेत दिई
स्वर परिवर्तनले; बडी बंडी समय मधुर,
सूचना गरी विविध ढंगमा, अनन्तका उरका
भाव-संभावनाहरू सनलाई गरी अभिव्यंजित ।
सृष्टि, पालन, प्रलयका तीनै गतिको, क्रमको
संमिश्रित लयदार प्रतिच्छायासरि चले,
ललित कलाहरू कोमलांगिनी, सजीबताका
फैनिल इन्द्रेणी गजरका रुचिर सिउर फैँ ।

(१८)
अनेक अनेक नत्य-संगीतले अभिराम
रमाइए त्यहाँ प्रमिथस ! मध्घुर मनोरजनले
विस्मृता वेदना अलि समय रहिथी दूर ।
त्यो मधुर, अन्तर, अति आनन्दमय, पछि,
झन्‌ बिजुली क अन्धकारकी चम्की, चड्की वेदना-
जल तथा घ्वनिमा उर्ली...श्वास भए उनका तब
आँधी, आँधीसमान । ती जलदृशी जलपरी
हेरिरहे लाचार उनलाई, अंचल पुच्छ्दै ।

(१९)
"कला -सुन्दरताका तुललित अंगहरू

भँंगी भंगीमा छन्‌ सुन्दर, सुन्दर, सुन्दर ।
परन्त्‌ कला हो ! तिमीहरू पनि केवन पलायन,
केवल पलायन क्षणभरका, दु:खबाट ।
केबल विस्मृति । केवल जून लसेका बादल ।
केवल उत्तेजनाहरू विस्मृत दु:ख क्षणका ।

(२०)
मभओह, महती वेदना मेरी ! ओह, विश्ववेदना !
यही छ कटु ययार्थताकी असल मुहार ।
असुन्दरलाई हेर्नु पनि हो सुन्दर संझिनु,
सुन्दर संझिनु उग्र वेदना असुन्दर क्षणको !
केवल प्लावन मधुर ! आत्म-निभज्जन मधुर !

(२१)
"तर म पनि छु सुन्दरको सदा पुजारी,
सदा लडाका असुन्दरसँग । मेरो जीवन
एक कल्लाकारको कटु अनुभवको पुंज ।
मृत्यु, मृत्यु मेरा प्रतिक्षण, अमृतनिमित्त ।
सदा निष्क्रियता अथवा विकारहरूका भाव,
आत्महत्या सदृश हावभाव, चेष्टा, चाल,
हाम्रा जीवनका ! यिनका विरुद्ध प्रतिक्षण, प्रतिक्षण,
सुन्दरताको समाष्टवानले हामी लडिरहेछौँ,
हामी अमतपुत्र । यही रण हो वीर जीवन ।
यिनै वेदनामा छ महासिर्जन, महासिर्जन !

(२२)
"समीपवर्ती म देख्दछु, म देख्दछु एक,
एक महाक्षण; एक महादिवसको महाक्षण !
त्यो दिवस, अक भविष्य-गर्भमा, चटपट गर्दछ,
निश्चित प्रसूतिनिमित्त । म अनुभन गर्दछु, अनुभव
त्यसको निश्चित नाडी आज ! त्यो क्षण सुबर्ण,
महागर्वो अत्याचारी स्वर्गलाई निश्चय
गिराउँछ । त्यसको निश्चित पतन अनुभव
गर्दछु, अनुभव गर्दछु म । सिंहासनबाट
खसाल्ला त्यसले अलिशानी स्वर्गको तानाशाह !
ओह, वेदना अनन्त । ओह महती वेदना मेरी ।

(२३)
"कुन, सुन, देवदेवीहो । त्यो पितृको सराप ।
त्यो महाश्राप हत पिताको, क्रोनोसको श्राप !
भविष्य-गर्भको गष्ट्यरमा एक कालीय नाग झैं
जहरिलो फँफकारसँग उद्तछ, उठ्छ सजीब !

त्यो श्राप जो भयंकरतासँग उच्चारित भयो
क्रोनोसको आखिरी मुखबाट, उनको पतन हुँदा
स्वपुत्रद्वारा ! जब क्रूर अत्याचारी जिउसले
प्रस्तर हँसियाद्वारा गरै घौर पितृवध !

(२४)
"त्यसको भीषण फल अब ग्राह्य बनीकन
आउँछ ठोस, ठोस पापको महामहीरुहमा ।
त्यो श्रापमा थियो उच्चारित यही भीषण शब्द:
"एक पुत्र होला उत्पन्न तँलाई ए पितृधातक ।
त्यसको हातको धारिलो हथियारदेखि डरा ।
पसीडन देवको भयंकर त्रिशूलभन्दा
भयंकर त्यो हतियार । जिउस देवराजको
वज्भन्दा हुनेछ अप्न प्रभावकारी, कडा,
भ्रीषण, भीषण !'त्यसले गर्ला तेरो पतन ।"
यस श्रापको महागोप्य छ मेरो हृदयान्तर्गत ।
यही मेरो महारहस्य ! यही जिउसको महापतन ।

(२५)
"पापबीज -स्वार्थनिमित्त कृत दुष्कर्म्मको बीज-
रहला चिर समय तुषारले महाशक्ति छै
आच्छादित, तर निश्चित निश्चित पलाउँदछ
त्यो सजीव पापबीज । मर्दैन कहीँ, मर्दैन कहीँ ।

(२६)
श्यस अन्यायको अनन्त बैदना मउपर-
आफ्नै घोर कडाइले त्यसको बन्दछ पोषण
मेरा दुगजल, दृगजल पोसिरहेछन्‌ त्यही
भयंकर पापबीज, उग्र बीज त्यो महाश्रापको ।
जति हुन्छ ञ क्रद्द, उति बढ्दछ त्यो पापबीज ।
जति दंडिन्छ मलाई बेकार, उति दुसाउँछ
त्यही भीषण बीज...जति जति चिरकालीन
बनाउँछ बेदना मेरी, उति, उति निश्चित, नििचत
बढ्दछ, बढ्दछ त्यो विकट पापबीज । पतन
सन्‌ रन्‌ निश्चित भई उसको गर्वी मुहार
टटोलिरहिछ । शक्तिहरू अविदित नवसृष्ट-
फम्टन्छन्‌ त्यसलाई जो मेरो अन्यायी दंडक !
यही वेदनाको मेरो महारहस्य संसारमा !
यसद्वारा जन्मनेछन्‌ ती शक्ति, ती शक्ति, शक्ति ।

(२७)
"त्यो दिवस दूर छैन जन डाँबाडोल होला

स्वर्ग ! बसुन्धरा जब काँप्लिन्‌, व्यायतबदनी ।
नेपींध खाल्डोले मुख बाउला निगल्न जब
जिउसको गौरवशाली मूर्ति... महाप्रलय ।

(२८)
"स्वतंत्रता अप्सरातद॒श रली तब पृथिवीमा ।
फैलेला एक प्रकाश नयाँ वसुन्धराभर ।
वातावरण होला धौत, शरदीय निर्मल-
जिउस महादेवको महाशक्ति खंडहर बाद !

(२९)
"नवान्दोलित नव दौैलतमन्द बन्ला दुनियाँ
कराई नव युगका नारा, नव बिजयध्वनि !
त्यो महादिबस, चिडिया हँ क्षितिजमा
दूर, दूर, मिरमिर रेखामा आइरहेछ निकट ।
कालो मसीमा मेरा घमिला जलकणका
लेखिरहेछ महासमय त्यस दिवसको
रेखा मधुर ! यही वेदना, यही पीडा मेरी,
विंजयित्ी बती विश्वकी, उघाली तवपात ।

(३०)
"कंटकहरू, जसले कोरै सत्यपथका जन,
छरछर रगत निकाली मदुल मांसमा,
फुल्नेछन्‌ ताल, लाल गुलाफ अमर ।
उग्र सत्य भीषण स्वरूपमा उठ्ला
अत्याचारी स्वर्गतिर संघाको घन झैँ
कृष्ण, कराल ! आह आहमा आँधी छन्‌ मेरा !"

(३१)
दीर्घ सृच्केरासँग प्रमिथस ढल्के थकित,
अलि बायाँ कोल्टो ! भालरेखा पीडाले सिकुडी
सुस्केरा लिए एकबार । तब सान्त्वना दिनलाई
करुण कोमल जल-अप्सरा अघि सरी
बोले :
उग्र, उग्र तिम्रो उत्पीडन, प्रमिथस !

(३२)
पा हत समुद्र कँ कराल वेदना देवको,
शैलोच्च उर्म्मिमा गर्जी गर्जी बोल्छे फेनिले ।
बगाउन सक्ने भए यो अन्तरको बडवानल
रोई, रोई सागर डुबाउँथ्याँ मेदिनी हामी-
सह, सह, सह, ए सहिष्णु टाइटान्‌ !
शान्त सहिष्णुता वेवत्ब हो महाबीर !
जति जली जसी सहन सक्यो उति उति,

उच्च उच्च बन्दछ आत्मा सहनशील मानवको ।
तपको आत्मा हो दहन, अनि दहनउपर
सहन, दहनअनुसार ! निकारनिहीन दु:ख
शान्तिको महानिजय हो, बिश्वदशनउपर्‌ !
लाचार छौँ हामी तिम्रो पीडाशयनमा,
हाय, प्रमिस सह, प्रमियस सह हाय !

(३३)
"सत्यपरायंण आट्माको एकाशपथ हो
यही वेदना, यही ज्वाला ! यही युग, युगको दीप ।
सत्य सोजो बाटो छ स्वर्ग-साम्राज्यको, तर ठाडो ।
दुःख, दु:ख, दुःख यही छ संसार ! तर ध्येयहीन
दु:ख, दु:ख हन्‌ मूर्खका आह । आह, आदर्शशील
दु:ख, दु:ख हुन्‌ सीँढी, सीँढी स्वर्गारोहणका !

(३४)
भ्विष्यवाणीले तिम्रो हुन्छ एक महासत्य ।
अन्धकार फार्दछ बर्तमान । हे व्यथित प्रमिधस,
आकाशका कंपित अणमा अंकित हुन्छन्‌
तिम्रा अमर विचार !

(३५)
"अमृत छ तिम्रो भाव !
यो होम व्यक्तित्वको सत्यका लागि, प्रमिधस,
बर्सेला प्रचुर कूरीमा मानब उपकारको वीर !
सृष्टिका जरा रसाउँछन्‌ तिम्रा बचनरसले ।
सत्यका भीषण क्रियाले गिर्ला अवश्य
असृत्यको उग्र शान ! होला गगन निर्मल !"

(३६)
यसरी बोले जलपरीहरू सब, सुन्दरी ।
तन उड्यो प्रमिथसको महाधोष त्यहाँ-
अतट गराई फेनिल बीचिले आन्दोलित,
अल्प-समयको श्रवण पञ्चम ! स्वल्पसमय
शान्त अनिलले सुन्यो अनि सौ संका त्यहीँ ।
उठ्घो विश्वमा एक लहर असंतोषको,
असत्यको विरुद्ध असंतोष ! आकाशले
एक क्षणको पछि लियो प्रकृपित मुहार !

(३७)
प्रमिथस बोले : "आत्मप्रकाशन, आत्मप्रकाशन !
हो, हो, हो ! आत्मप्रकाशन, एक आत्मप्रकाशन !
यही देवता अबरुद्ध रहेको हृदय, हृदयमा,
लौह जंजीरले बद्ध, रोइरहेछ, बिलौनादार्‌ !

पिँजराको फंशायाली उग्रबली सिंहसदश
लाचार ओहोर-दोहोरमा चल्दछ अस्थिर !
शवासहीन एकान्तमा भुटिई, भसभस
जल्दछ यौ आत्मप्रकाशन ! मुख बन्द छ यसको !
विश्ब भुटाउँदछ सत्यको आत्मा यो अवरुद्ध !
अति भो शासन हो ! अति भो क्रर, करेर शासन !

(३८)
"आत्मप्रकाशन मलाई देङ अन्धकारमा
है विश्वका शक्तिहरूहो ! म हुँ वेदना,
महावेदना द्विजको आत्माको, सानो पिंजरामा !
मलाई दे आबाज, मलाई देङ सत्यघ्वनि !
पिल्सिदो कोटि कोटि जनताको हृदयको
खहरिएको क्रर आवाज हुँ म, प्रमिथस !

(३९)
"अ बोल्दछ- बोल्न देङ- ताराहरूमा नित
फल्किरहेको विश्वभाषा ! पर्वतहरूको पार्श्वमा
नील मसीले अङ्टिति वाणी ! जलका लहर, लहरमा
आन्दोलित ध्बनि ! म बोल्छु, बोल्छु, दे बोल्न ।
फंशाहरू बोल्न सकेनन्‌, वृक्ष, वृक्षका प्रभंजन,
जीउदार्‌ पंखका प्रबल ती उडन्ताले, त्यो वाणी,
जो म उच्चारण गर्न चाहन्छु आज निखिल विश्वमा ।
प्रकृति पुष्पाधरा तडपी तड्पी प्रतिप्रसूनमा
रोइरहिछन्‌ प्रात, प्रात यस उच्चारण निम्ति ।
विहगहरू उडी सुबर्ण प्रभातको सुन्दर देश
खोज्छन्‌ उद्गारन येही बोल ! यही दिव्य महाघोष !
जो मेरो हृदयमा उर्लन्छ ज्वारहरूको जोडले
नित्य ढकेली चिर्दछ मेरो टनाटन भरिएको
विशाल उर ! ओह, आत्मप्रकाशन, आटमप्रकाशन !
फोरिदे बरु यो छातीको दीवार ! आत्मप्रकाशन !

(४०)
"सुन ए स्वर्गशीर्ष पर्वत-माला भूका ।
सुन क्षीरसागर ज्वारभाटायुत सब !
सुन ढीपपुंज, ुंड, सुँह सागरका सब !
सुन बीत्चि ! सुन रेणुतट सब सागरका ।
सुन सर्वदेशचारी यात्री प्रवात !
यही छ महारहस्य मेरो, यही मंत्र ।
छोपिनेख सत्य, हराउनेख सत्य,

एक युग, एक समय, एक बार,
दिनकरसरि गोधूली वनमा धनको
तर मर्नेछैन सत्य । अझर; अमर !

(४१)
"शारता यही जगत्‌को अनल युगको !
पही महासत्य ! आत्मा मानवको नहोला
असुन्दरले कहीँ तृप्त ! यसको महातृषा
सदा सुन्दरको, सुन्दरको, सुन्दरको ।
असुन्दरी वेदना यदि सुन्दरतिर लग्छे,
त्यही सुन्दरको आखिरको हो ठोस अंग !

(४२)
"सत्यतरफ यस सुन्दरको क्रियामा
मानव हो अनन्त धारिलो, अनन्त शक्तिमान
विश्वशस्त्र । यो उग्र छ, उग्र, उग्र अनन्त ।
नखदन्त चंचुलोहिता प्रकृतिस्वरूप
महाशक्ति त्यही मानव आत्माकी संघर्षकी
छाया हो औक्षेत्र । संघर्ष त्यही सुन्दरतर्फ
आत्मप्रकाशनको, आत्माप्रकाशनको पूर्ण ।

(४३)
महानिद्र स्वर्ग डराउला आखिर एक वार
जब होता त्यो सचैत । पर्वत गिर्नेछन्‌ ।
लाडीहरू उठ्नेछन्‌ यस संसारमा समुच्च ।
मध्याहनको शिरोविन्दु ग्रीष्प दिवाकर
अत्याचारी डुब्दछ, डुब्दछ जलमा लाचार !

(४४)
अनि आउला मानवको सुत्रर्ण युग, एक,
सुखी अरूभन्दा अरूभन्दा क्रम दु:खी;
अह्ुभन्दा अधिक सिर्जनाको, अधिक
भावनाको, कल्पना, कर्म्मको उत्तेजित युग;
जब सधैँको भन्दा .टाढा नजर पुन्याई
चौडा देरुला मानव... चौडा जिउला जीवन ।"

(४५)
यस भविष्यवाणीका साथ ती महावीर
उच्चारणप्रसृत नवधेदनाले समाकल
दायाँ कोल्टे फर्के... अति ललो भयो उनको ग्रीवा ।
ती एक समर विजेता है एक वार मरी
फेरि निउँसिन लाग्दा आत्मा सदृश भए !

एकादश सर्ग

(१)
तब फेरि गरै प्रमिथसले यो उच्चारण :
"ए अर्डनिकसित मानवजाति ! तेरो निमित्त
दुःखका जंजीरले म बाँधिएँ, कडा !
तर यो वेदना, यो जंजीर, मेरो छ अत्यातन्द !
यद्यपि मांसपिण्ड मेरो पनि छ मांसपिण्डसदृश !

(२)
'्यति सहन सकेँ मैले मानव ! तेरो निमित्त ।
यति शौक, यति सौख्य छ मेरो । मात्रास्पर्श
जित्दछ क्रमसँग सत्यध्येयमा सद्धुतिधारी,
सत्य-आउले । सत्य बिएबासमा । सत्यपक्षमा ।
सक्रम सहन जो परिआउँछ सत्यतत्वका लागि
नित्य विकासदछ । अदुभत शक्तिहरू सुष्प्त
जाग्दै जान्छन्‌ । अन्त्यमा बन्दछ मानव समेत,
नर्कटसदृश नाजुक, एक विश्वचमत्कार !
यही पाठशाला हो तपस्वीहरूको, यही तपस्या !
यही मृत्यु-विजयपथ । यही अमृतप्राप्ति ।

(३)
"तर मुक्तिको मार्ग छ घनघोर कठोर ।
एक विश्वविजय ! एक जीवनको अपूर्णता । अन्त ।
एक तृतीय चक्षुको उन्मीलन ! एक महासमरको
शान्त विजय एक अद्भुत जिनको, आत्मस्वरूप !

(४)
"एक विचाल्यता तनकी, मनकी, भावनकी
अनन्तपथमा ल्याउँछ विशाल, विशाल बक्रता,
दुर, दुर-विक्षेप, जसको विषद्ध नूृतन समर ।

(५)
"अब म आत्मविजयी बनिरहेछु प्रतिक्षण ।
मलाई आउँछ एक नवीन चेत । म सम्तखु
जित्न जिउसको महाशक्तिको साग्राज्य ।

मै हुँ आगो । मै हुँ प्रलय । मै सिर्जन, मै शक्ति !
मै हुँ नव विश्व-संचालक । मै हुँ सकल चमत्कार ।
मै फंगारोही । मै शिखरज्योति । मै प्रभात ।
किन कि सत्यसँग छु म एक । सत्सँग एकाकार !

(६)
"म छैन मै- म छु अर्की एक कुनै ।
म अन्यको निमित्त आहृत । म केवल मानव ।
म व्यक्तित्व भस्म व्यक्तित्व । म अनेकको एक ।
म एक अनेक । म विश्वको सत्य साकार !

(७)
"जिउसका सिंहासन तल छन्‌ नैसर्गिक
शक्तिहरू अब नव संचालित, उसकै कर्म्मले,
भयंकर एरिनादस ! तिनका विशाल पंजामा
पर्ला उसको सब अधिकार ! अनि विश्वविशालचक्र
चलाकन्‌ तिनै शक्तिहरू अभिनव यस संसारमा ।

(८)
"झ उग भएछु । अत्युग भएछु । मेरी भाषा
ज्यादा जोडदार ! भयंकर तृफान झैं मेरा शब्द
प्रबल उडेछन्‌ संसारमा । अतित्व छ भीषण !
म डराउँछु विचारानलदेखि आफ्नै अन,
शायद्‌ ज्यादा फूकी होली वेदनाले श्वासले
विश्वारिन ! मेरो सत्य अटल धी वक्र नहोस्‌ !

(९)
"झभ पनि पापी रहेछु पुरुष अलिकति जगमा ।
सम्राट स्वर्गको जिउस, जसका साथ म लडेँ
प्रथम पुद्धमा, तिनसँग मैले गरेँ विरोध घोर ।
अभिनचोर बचेँ म स्वर्गको, उनको इच्छा विरुद्ध ।
अविकसित जातिको लागि ज्ञाति-बिरोधी
म भएँ अद्भृतको टाइटान्‌ ! खतरनाक राह ।
तैपनि खतराहरू मोहनी छन्‌ मीठा तत्यपथमा ।
सत्यनिमित्तको सच्चा विरोध सब शक्तिको
होइन केही विरोधै आखिर । यो हो दृढसंकल्प !
भयंकर दु:खहरू सहन गरियो । अब तिनको
खार, संस्कार छ बाँकी निर्मल सत्यका लागि
तब आउली शान्ति मेरो आत्मामा । मानवमा क्रान्ति !"

(१०)
जलपरीहरू सुन्दरी यसपछि सुस्केरा
दैखी उनको छातीफार, टिक्न सकेनन्‌ र उडे
मधुर बूटीहरू खोज्न, मलमस्वरूप,

त्यस दुःखी महामानवको उरका व्रणका लागि !

(११)
अनि आए भावपरीहरू अतिसुन्दरीहरू,
त्यो ककेससीय एकलासमा । कोमल, कोमल,
तिनको कलेवर तथा चाल थियो । गुलाफका
पत्ती सदृश हावामा कुदा तीरव निशिमा तिनका
हलुका पाउ चले ।

(१२)
मानो प्रथम कविक्षषि होमरका वरिपरि
आगत स्वारात कोमल भावनाहरू ती
आए मधुर, लघु पदमा । सुगंधमवी
ती मनका आकाशका एकलास निवासिनी,
आई, स्पर्श गरै तिनले प्रमियसको भाल !
जसरी गर्दछ मधुर स्पर्श ज्वरले संतप्त
ललाटमा, गीष्ममा, दक्षिणी मौसम हावा ।

(१३)
पहिले प्रेम-कुमारी आइन्‌ । उनी अतिसुन्दरी ।
चन्द्र-मुहार थियो उनको सुधांशु-शीतल !
हिमखण्डमय हृदयमा परे झैं अगोचर
ज्योतिर्मयको अंकमाल, तित्री, कमलकरा
कोमल थिइन्‌, अति कोमल । त्यो तेज, ओज,
जसले मृत दिनकरलाई सक्छ जिलाउन
उच्चाकाशमा, भावी स्फटिक उरमा, उनमा थियो ।

(१४)
ब्रोलिन्‌ ती स्वप्निल स्वरमा, स्मित-वदनी:
"प्यारा प्रमिस ! विपुल टाइटान्‌ महावीर !
म गर्दछु तिम्रो व्यथित भालमा चंवन ।

(१५)
"उड्द-माला रजनीको जुनेली गर्भबाट
म जन्मेँ, आढघ भावमा, अतिसुन्दरी । मेरा
अवयव छन्‌ मधुर, संगत, सुसंगत ।
म अण्‌-अणुउपर विश्वको गर्छु प्रभात ।
मविना अणु, अणु ध्वस्त. सिर्जना मन्न ।

(१६)
"हेर अमृतको मेरो जादू उच्चाकाशमा ।
जहाँ शरदीय गगनमा दिनकर प्रेतको
मृत रष्मिहरूको चंबनको मधुर टूनादी
चन्द्र-वदनीलाई हसाउँछु म निशामा सदा ।
सतीत्यको अनन्त माधुर्य ! अनन्तमा टूना !

(१७)
"जब भू-विचरण गरिरहेथेँ देखेँ तन

पथमा मैले दुई फूल । ती थिए बेली बाल ।
भाले पोथी दुइटा थिए प्रवात छुचोको
कारण वियोगमा । ती दृगभर जल, रुन्थे ।
मैले ती वियोगले मृतप्राय: दुईलाई
शीतल मंत्र दिएँ संयोगको, मिलाइदिएँ,
ती दुईलाई एक साथ । एक रसको जीवन
पार्ड ती एकै स्पत्दनमा नत्दलमा मुस्के ।
बेली हो तिनको नाम । वसन्त कुंजमा ती
एकसाथ लिन्छन्‌ श्वास, एक वासमा, एक रस,
युगयुग जन्मन्छन्‌ साथसाथ एके क्षणमा
एकै कुड्मलरूप- एक सुगन्ध भाव-युक्त,
एकै स्पन्दनमा जिउँदा ती मुर्काउँछन्‌ नित
साथसाध...ती मैरा जादू स्पर्शका सजल जीव ।

(१८)
"मेरो एक वचनमा त्रोजन अबनीपतिले
सर्वस्व, साम्राज्य, प्रजा गरे समर्पण । आफू
प्राणाहति दिएर प्रसन्न गए...घचघोर
संख्य, महासंख्य भए संसारमा, पारावार
उर्ल्यो, उर्लिन्‌ भू...अभ्रले आच्छन्न महारणको
सर्ग हरायो मलिन । मैरा एक वचनले
विश्ववनको प्रभंजन हुन्छ शान्त, जादुले ।
मेरो साम्राज्य छ संसार । मैले संगति नदिए
चकनाचुर हुन्छन्‌ जन, जाति । मैँ विश्वमहिषी,
जाद्गर्नी विचित्र शक्तिकी । मैँ प्रकाश, विकास

(१९)
"विश्वनिर्माण गरैँ आुगारनिमित्त स्वकीय ।
हीरालहरे चमचम रजनीको जगतसितारा
मशहरी मेरो ! मरा भंगारका बाकस, खानी ।
मैरा दर्पण मानसरोवर, छ तर, जिनेभा ।
किरणपरीका करका कसुमाकर निकर
पल्लव-कार्चोबीले रुचिर्‌ वसनशाला मेरो ।
मौक्तिक प्रात मेरो जुहारी सदा । रोशनी परी
नव, नत दृश्य संचालिका क्रातुपटकी
केटी मेरी... युनानी करालीका कुडरा प्रपात
वर्षाका मैरा गुगुन संगीत... द्रुृतगामिनी
गिरिनिम्नगाका बेजोड धार मेरा घावन !

(२०)
"ढुम्क्रहरूसँग लगाई मितेरी मन-मीठो
शीतल, रवि-वारक बुट्टे पल्लवछद
मधुर नीडमा मेरो हरित एकलासको
बसन्त-प्रिय कुर्लन । भारत चराको उच्च,
समुच्च, अगोचर प्रात पक्षमा उड्डीन म
उदगार्दछु सुवर्णराग बादली एकान्तमा ।
खसाल्दछु, स्वर्ग अभिलषित, बेलहर
चिरकामुक जलउरमा- निर्मल, निर्मल ।
एक पाषाणमा गई बसेँ द्र भारतमा
मूर्ति पुजारी गद्गद छोडी पंच-प्राण गिच्यो ।
भ्रै घधर्महरूको मूल, तिनकी मानव मुहान ।

(२१)
"म पार्दछ पागल विश्वविस्मृत हृदय
मानवको । यस संसारभित्र बनाउँछु :
एक नवीन संसार ! मेरो जादूले संस्पृष्ट
देख्दछ केही अन्तर दृगले जो निभ्दैन कहीं
युग, युग-स्वतंत्रता, सुन्दरताहरू सब
मेरा हुन्‌ केवल जादूका रुचिर हतियार ।
प्रमिथस्‌ ! ए मानवतामा देख्ने मलाई
छर्लङ्ग, पूर्ण...कसर अफाली सकल क्लेशको
हेर्नोस्‌ मेरौ मादक, विश्वव्यापक सुन्दर मुहार ।"

(२२)
प्रमिथसले जब हेरै पलक उचाली
भृपतित, देखे दिव्य बदन । एक स्लकमा
शीतल दिल भो उनको, जसरी चाँदनी
साउनी तीतर पंखबाट किनार मृस्कुरी
अपूर्व दरर्शित भू-थलमा अप्राप्य, असाधारण,
पावस चमकले चहकीली महाश्वेत रौप्य
अमृतले माकिएकैँ चम्कित्छिन्‌, चकित पारी
दर्शक हृदय, अभ्रका पृष्ठ-भूमिमा विभेदले
अत्युज्वला...सिमलको संसारमा साउनको,
त्यसरी चम्कियो प्रणयेशवरीको मुख-मंडल ।

(२३)
"हे प्रेमदेवी !" बोले प्रमिथस त्यस बेला,
जब ककेससीय नील गिरिमालामा पूर्व
गाढा बन्दो अन्धकारकन उपहास गर्दी
हास्यमुखी कौमुदी सक्रम सबला बन्दै आइन्‌ ।

"जाउ देवी ! जहाँ छन्‌ मानब-जाति धरामा
शंकाक्रान्त अन्धकारमा, अनिश्चित, छटपट ।
युद्धशील तर्सुबा तिनका आपसमारा
प्रकृतिमा प्रदान गर एक स्वर्गिक ज्योति ।
स्वकीय, सुन्दरी ! नरमा तिमी तिनका मन ।
नत्र ज्वलित भावको आँधी सतत गुम्सिदो,
बैमनस्य गुहामा, गुम्सी गुम्ती गरम होला
गरम ज्वरशील होला पृ॒थिवीमा अब जाङ !"

(२४)
विहरनिद्र एकलासमा चाँदनीचदर--
मधुर, हीरकमय, चमचम, विहारिणी
नीलवसना पर्वतनिवासिनी शान्ति सस्मिता
आइन्‌ सुस्त, शीतल समीरण उच्छुवासिनी,
शीत जहार, मन्द मन्द॒ जलकल्लोल लोलपदा;
प्रेम पछि...कुमुदपृष्प अतिसित करमा
उनको थियो । बोलिन्‌ ती "महावीर प्रमिथस ।
यो कमृद-कचौराको जलकण चाँदनी-
घनीभूत पेक एकबार !" ब्रारिन्‌ मधुरचाल
त्यो कौमुदीलव शीतल, तारासदृश, उनको
शृष्क अधरमा...शीतल भो, शीतल वेदना ।
श्रीखंडशीतल ! निर्मलता शरदीय शंकाहीन
ओर्ली गगन-मंडलबाट उनमा, अनन्ता ।
तब ती महाबीरको मृहार भयो समज्ज्वल,
जसरी हुन्छ घनोल्लंघक पावस चाँद ।

(२५)
करुणा आई ढल्किन्‌ तब उनका पार्श्वमा,
उत्तप्त ग्रीष्म गिरिको म्रजाउँदो प्रसून-
उपर प्रथम जलदको एक पाटा छाया छैँ ।
अनि आइन्‌ क्षमा शान्तवद्नी, कोमलकरले
केश मुसारिन्‌ उनको । धृतिदेवीले आई
दिइन्‌ एक मीठो आश्वासक धाप पीठमा ।
प्रमिस, वेदना विस्मृत समुज्ज्वल वदन,
फुरे समुच्च जोशले...नव बल भौ संचारित ।

(२६)
"सुत्तिष्ठ परतप, उत्ति परंतप, उत्तिष्ठ !
क्तैव्यं मास्म गम; ए बिश्वबीर ! यो सत्यसमर !
पातालको समुद्वजलनिगलित पतित

दिवाकर वन, विक्रमी, तिमिरसिँह ! तिमिर-
नृसिंह, अनन्तबीज, अनन्त-पुत्र, अनल !
अनलचोर अमर मृत्युको युगयुग उपहास,
उपहास गर्‌ ! संघर्षशील पुर्वक्षितिजमा उक्ल !"

(२७)
प्रमिथस अब उग्र शान्त, उग्रताका बिजयी,
सर्वस्वज्वलनले नंगा सूर्यसमान संतप्त
शान्त, अचल, गभीर मुखमंडलका, ख्रोतक
मानब संसारका बोले : "अन्धो शक्ति लौहदंड
त्यो.लाटो फिन्छ महाक्रोध । त्यसमा छैन विवेक ।
म हराउँछु, विजयी बन्दछु, निश्चित, निश्चित ।
सफलता निशिचता मेरी । छैन शंकाको कोठी !
त्यो त्रासाधारित साम्राज्य डुब्दछ सागरमा,
चकनाचूर उग्र सत्यको अनिरुढ संगामा ।
त्यो शेरकानून रहनेछ्वैन ! त्यो विपिननिज्चान !
समुद्वरकन्या हो ! म अविकम्पित छु आज !
मेरो आट्मा स्वकीय महागोप्यले छ सबल ।"

(२८)
यी प्रवल शब्दहरू शान्त, उग्र विश्वास-
संयुक्त देवराजका तीब्र श्रबण-बिबरमा,
पुगै गन्धवाहका प्रवाहमा अप्रिय सुगंध फैँ,
गुप्तचरहरूद्धारा । देवाधिपले ओलिम्पसका
प्रेषे देवद्त हर्मीज-हर्मीज आखिरबार
पठाइए ककेससीय एकान्तमा-कडा, दिव्य
आखिरी संदेश साथ, प्रमियस थिए जहाँ,
प्रस्तर कीलित निर्जनमा समुद्रकिनार ।

(२९)
उड्ने खराउमा सूवर्ण-निर्मित तिनी उडे
्रर्मीज, देवद्त देवाधिपका, शीघ्रवेग ।
बादल फारी ओर्ले...ब्रादल समुच्च ब्यौमको
जो बिरोधी लहरमा पवनका संघर्षशील
विद्युन्मय जन्मिछन्‌ समुच्छित गफोलुंगामा,
अन्तरिक्षमा, बुँदबुँद गगन आँतका बाफ,
बाक्ला तहदार लहरे घन- ती गोधूलीमा
विभूतिरंग...किरणनिवारक चौडा दिनमा ।
तिनका बीच चले हर्मीज आकाशमार्ग त्वरित,
ककेसस पर्वततरफ, संगठित नाहुले
प्रबल घपाई जाद्गर प्राचीत कै घर्वाँ ।

मुस्लो मुस्लो, पबन प्रचालित, ओसिलो त्यहाँ ।
आर्द्रववसन ती ओर्ले भूतिर...सागर कचौरा
फकल्किए, छचल्किएकैँ शिशुकरमा जल
तब उत्रे ती प्रमिधस महावीरका पार्श्वमा,
भारतचरा झैँ, शानदार पादुका पक्षनिमीलित ।

(३०)
सगर्व वचन बोले हर्मीज- अबिनतशिर
"टाइटान्‌ प्रमियस ! पतित आज ! अविनत भ्रू
बागी देवाधिराजका बुद्धिहीन अफ्‌ हा ! मुक ।
ए ककेससका कैदी ! बडा अगाडिको तुजुक
खतरादार छ वीर । यो घमंड हो महामूर्ख !
अतिवीरहरूको यही पतन ! प्रतिभाको
यही बक्रता ! महाबल महादेव स्वर्गराज
महाप्रभुको महाज्ञा छ, महावीर, बताउ
तिम्रो महाभीषण महागोप्य, हुदान्तर्गत !
नत्र छ महापतत आसन्न, भीषणपतन !
जसकी कल्पना रोम, रोम पुलकित पार्दछे
जड बनगात्र पहाड यस अतटका तटमा !"

(३१)
कडा कड्के प्रमिथस महाबाहु ती देवदूत
हर्मीज अगाडि, जसरी उपकाश-ध्वनिलाई
जवाफ दिन्छ शिखिर-चुच्रे उपत्यका
भीषण ! "ए तैलाधर । स्निग्धजिहन देवदूत !
समुच्च ओलिम्पस पर्वत्तको शिखरासीन
नृत्यवाद्य-सुरा-संगीत-निमज्जित दिवौकस
मुर्दा अचेतमा छन्‌ आज । आ, आत्मपतन ।
ती अन्ध दृष्टिदार देख्दछन्‌ कहिल्यै अन्धकार
उज्यालो आफ्नो ? तैपनि देखेँ मैले हर्मीज देब ।
दुई राष्ट्रपतिको भीषण पतन ! यो तृतीय
देवाधिराज भयंकर सत्यानाशको भीर--
किनारमा अवलंबित, कित अज सुस्दछ अन्धो ?
जाउ सुनार यही मेरो अबिनत उत्तर ।"

(३२)
"महागर्बी ! खर्बको विश्वर्ष गर्व सर्वोपहास छ
सर्वेश्वरका अगाडि प्रमिथस ! जिउसदेव
क्रोधान्ध हुनेखन्‌ यस उत्तरले । पविधारीका
महाप्रकोपमा शिखरभेदी कलिश गिर्ला
तिम्रा अविनत शिरमा ! होश गरै प्रमिस !"

जसलाई दिए प्रमियस टा्टानले
प्रत्युतर यसरीत : "त्यसलाई वज्ज के ?
जो छ अदम्य ? अमरलाई मृत्युको के त्रास ?
जलालयलाई बडवानलको छैन पर्वाह ।
यस वक्षेस्थलमा विश्वोदार सत्यविनत
मानव-लक्षीमा विश्वतत्त्न, विश्वसत्य, उज्ज्वल
बस्दछु जस्तो तारा, अन्धकारबीच निशाको ।
त्यो सहन मलाई जसले जित्दछ क्र्रदहन ।
अवितत सत्य हट मेरो ! तत्यानुराग !
महाध्येयमा अविकम्पित चट्रानसद्ृश
स्वर्गलक्ष्य डराउन्न म, घृतिको म चट्टान ।

(३३)
"कमैले गरिन अपराध । मैले गरिन पाप ।
छैन मेरो रति दोष । मानवनिमित्त मेरा
आह आहमा अथाह शक्तिका बीज सुषुप्त ।
चूर्ण, चूर्ण शरीराणुका विद्युच्छक्तिले
म अर छु जिउसको अधिपति अब । मेरो
आसानी छ प्रभुत्व तिनउपर जो स्वर्गमा
गर्छुन्‌ राज । तिनी छन्‌ शक्त्यन्ध । म निर्मल !
तिमी शष्ली, म शान्त छु । तिनी क्रूर, म कोमल ।
तिनी पशु, म देवता । तिनी क्रूर, म कोमल ।
तिनी पशु, म देबता । तिनी दंडक लोह काला,
म दंडित, प्रहारित चर, चूर फुट्दो स्फटिक
जसका प्रत्येक किफिल्कामा स्फोटका अमर
ज्योति, चकित पारी, झल्कन्छन्‌, विश्वनजर ।
' कलेवरको विज्ञयमा स्वतन्त्रता अजोड,
सत्य-दृष्टि, मांसमन-विकार कुहरपार,
आत्माको शरदीय स्वच्छता । क जान्दैन हर्मीज !
म जान्दछु, म जित्दछु म उठ्दखु, उसउपर,
छक पार्ने सम्च्चतामा उसको । म प्रमिथस,
क जिउस । जिउस जिउस हो, प्रमियस, प्रमिथस ।

(३४)
"के गर्ला अब जुपिटर ? बज्जमुष्टिको स्वाद
चाखिसकेको छाती हो । लातहेरूको कबल
जान्दछ यो देह न्यानो तुल्याउन नर-आत्मा !
म मानवमित्र हुँ, अमित्रसँग नित्य नुहुन्न,
हन्न नहुन मैले हर्मीज जाक सुनाक तिमी

यही स्वर्गराजमा : "स्वर्गको राज रहन्न
घम्कीमा, असत्यमा, त्रासमा । सत्‌ यसको आधार ।
हे जिउस, ओर्ली सिंहासनबाट, तँ घस्‌ खाक ।
गरु रँगा पछ्नुताउको-. जा चिता किनार ।
रौ आँसु पीरा यूनानी गंगामा । सिक्‌ जीवप्रेम !
तेरा सुठा शानहरू आगो भुंग्रो होलान्‌ शिरमा ।"

(३५)
तब बोले हर्मीज, देबदूत, कडा बचन
प्रभट्टारा आज्वापित : "अबदेखिन्‌ प्रमिथस !
अविनत हुनाको कारणले तिम्रो आत्मा
भोगला तीव, दड अत्युग्र ! याह पाउला वीर !
चील र गिद्धहरू बडा, बडा तीक्ष्ण नखचचु
ढुँगनेछन्‌ क्रेर भोकले तिम्रा कोमल कलेजा !
लुछलान्‌ मासु, मासुका च्वौटा, प्रतिक्षण, प्रतिक्षण ।
पैशाशिक ढुंगमा ती कर क्रन्दित तिमी मूर्ख
पाउला दशन अवर्णतीय, कथनपार !
ज्वलित विफलता डस्ती काली नागिनी कै
नित्य, नित्य तिमीलाई ! भयंकर निर्जनमा
चट्टानबद्ध तिमी भोगौला वेदना प्रलयको,
जब्रतक बूँद बँद स्वर्गका तेतो रापमा
ज्बलित नटप्की अबलंगित होलान्‌, लाचार !
हाँडी होला आकाश...भुटिएका तारामकै झैँ
प॒थ्वीमा भटियौला अकेला, हे पश्चात्तापहीन !

(३६)
"तिम्रा पवन रोलान्‌ संसारमा हुई हुइँ सदा,
टिल्टिल्ल लास नजर गजका पदले कुल्ची
मृत मानबको, शुष्क होलान्‌, तिम्रा वीर भ्रू
मनितिर प्रमिस ! महा अरण्यमा रोदन !
शंडी, उग्र, उग्र, कररवदनी, लोहित दृशी,
लुखनेछन्‌, घोच्नेछन्‌, कोपर्नेखन्‌ तिमीलाई सदा ।
भुंग्रोमा मत्स्यसमान तिमी छटपट गर्नेछौ ।
शूल, शूल ठोकिनेछन्‌ प्रत्यंग ! सुइ्राहरू
रोप्नेछन्‌ -्वाम्म न्वाम्म मुदुल मानव मांस ।
हा ! हतभागी ! अतिभ्रीषण छ जुपिटरको
महाक्रोध, भीषण... आँखाहरू टुंगिनेछन्‌,
मांस, मांस, अंग, अंग जबतक एक बार
अस्थिपंजर किलिँग श्वेत हुनेछ चट्रानमा,

जबतक मासु पलाउला फेरि नयाँ टुँगिन
द्वितीय बार ! । ओह,...वेदना अकथनीया
जस अघि पूर्वक्लेश पिपीलिकासमान !"

(३७)
"घुतिधारी" प्रमिथस बोले, "अविजित आत्मा,
पृथिवी पद तल छ, शिरउपर छ आकाश ।
त्यो धुन-तारामा लाग्दैन बादल कहिल्यै पनि ।
बज्ज खपुँला भनी उठाउँछ पर्वतले शिर
पडोस धरातल हाँकी, प्रभंजन सामना
गरी, बोक्न आकाश...उदार हृदयले
वञ्ज कडा उरमा पुष्पभाव संचय रारी
उद्दछ, जाति संरक्षक, बहाउन करुणाका
नित्य संगीतरता भूधावनचतुरा निर्डरी ।
दु:खमा हाँस्दछ प्रमिथस अब, दु:खभन्दा,
कढोरतर प्रमिथस ! यही दु:ख मेरो रहस्य
महाविजयको, यही कारण, यही मेरो सर्वस्व !
आगामा पालिए अमर- तारा, पूर्य नक्षत्र ।"

(३८)
"बागी आत्मा !" तब हर्मीजले बोले प्रत्युत्तर,
"बाढीमा दु:ख बढ्नेछन्‌, बिजुली कै आशा निभ्नेछन्‌,
हा ! हतभागी ! कत्रो दंभ ! आज्ञा अब छ महान
स्वर्गराजको यही : सूर्यबाट अनन्त दुर,
दूर, बरेपीध खाडीमा अन्धकारमय गिरा,
गिरा उल्टो पारी, शत्रुलाई मैरौ त्यो अदम्य !
गिरोस्‌ विश्वको पुखारमा, असौर अन्धकारमा,
त्यो महाबागी दर्पशील ! त्यो घमंडी प्रमिथस !"

(३९)
यति बोलेर उडे सवर्णपादृक हर्मीज,
शीघ्र, शीघ्र आकाशमार्ग ! उडे बादलपार !
तज गडगड आँधी चल्यो दैवेच्छाको घन,
घन घनघोर ! सपर्बतसागरा बसुन्धरा
काँपिन्‌ डगमग, डगमग ! चट चट चट
चर्के चद्धान, चर्र, चर्र ! पृथिवीको छाती
चिरिएकै लाचार बायो व्यायतमुख भीषण
महाखाडीले बेपींध । मानो विशाल विश्वबाध
तिमिर कृष्णस्वरूप, निगल्न धरासर्वस्ब,
गर्थ्यो अजङको शेरमुखले बिशाल हाइ !

परिशिष्ट

सर्ग १

(१)
पर्वतशिरमा सौदामिनी जन्मन्छे जसरी
त्यसरी जुपिटर, ज्यापिताकी जटाजात गी !
ए युनानी शारदे ! ललितकलाविशारदे !
वरदा बत अब, ए अमरताको वर्म्मले
अलंकृता ! वीरहरूकी सहायिका तिमी छौ
नगउपर, पारावारउपर कठिनाइका,
पार गच्यो जसले पर्सियस, वीर युवालाई
असंभवको धावनमा, यस कठिन कर्म्ममा
देक सहानुभौतिक प्रकाश । किनकि आज
मेरो महत्त्वाकांक्षी छ समुच्छुत उडान,
पुनान-शिखरउपर सुन्दरताका, दूर ।

(२)
एक स्पर्शले तिम्रो बन्दछ माटो कांचन नै,
एक श्वासको मधुर सुगन्धमा अमरता
आउँछ मृत्युको उत्तराधिकारी मानबमा
मरिरहेका क्षण, क्षणलाई तिम्रा प्रभावले
अमृतका फल्का दिन्छन्‌ ए ! मृतसंजीवनी गी
यस लाशउपर चमत्कार गर्‌, जीवन
स्वरगिक दी अत्युच्च । म गाउँछु आज महान्‌
टाइटान्‌ महावीरको अजङ विक्रम गान,
अतीत आत्मालाई बिउँसाई परिचमको
यसरी जसरी पश्चिमका शिखर ज्योतिले
प्राचीवदन समुज्ज्बल, सजीव, पार्दछन्‌, सुबर्ण,
भर्न यस हिमालय-मंडलमा नबोत्तेजन ।

(३)
अति प्रिय लाग्दछ मलाई दुर प्राचीन ।
प्राचीन, प्रथम जोशले परिपर्ण, प्राचीन

उम्लन्छ सुन उम्लेकैँ रुवाल्ल, फुवाल्ल, क्षितिजमा
आँसुदार, अँध्यारो वर्तमानको सुवर्ण राग !
वी धनुर्वायुका नाडीसदृश फिरफिर
चल्दा, दिवस निशाका कमजोरी क्षण,
ध्बैसी, उदित, नेत्र बिक्रमपूर्ण दीर्घ प्राचीन ।
उसका निर्जीव क्षणहरू विस्मृतिका खाडीमा
हाली, उत्कृष्ट, अनुपम सुन्दर, अक्षरको
मिष्ट चुनावले सदा समुजज्वल, सदा वाचाला !
पर्दा उचाल जननी ! वर्तैमान, अतीतको
दोसाँधमा जो अविकसित गोधुलीसरि छ
डाल सजीव प्रकाश कवि हृदपाकाशमा,
डाल-यूनात्को जगाङ, एक बार जीवन,
मधुरोद्गार, दिव्य संगीतको, कविको ।

(४)
यति चीना टुट्न तयार नाजुक नस छन्‌ तर
तंत्री आज सितारका तिम्रा ! दारण दशामा
पिईकन जलको घुटको लेख्नु छ अशान्तिमा,
सुर-सुरमा तिम्रा स्पर्श, क्रन्दनशील अंशमा
दुःख तर कविको दौलत, नाता ! खालि दया,
दारुण दया, शुष्क-रसोमयी, तिम्रो कविमा,
मसिलै हन्छ चमत्कार, फीना हुन दे नसा,
जलकै जीवनमा सुवर्णलहरको मुसकान !
अशान्त हरीको आँतमा छ प्रशान्त मिठास,
गीत गाउन जान्दछन्‌, रुनेहरू अति मीठा
तब यहाँ नाजुक सितार, लत्तिएको जगमा,
फंकार चमत्कारसँग ए संगीतविशारदे ।
ज्वलन्त, ज्वलन्त जोश दे यस वाफीलो
कविको द्यौ-अवलंबी जल जीवनमा आज
कि उद्घाटित हन नवद्वार, सत्यका संसारमा,
उन्मीलित हन्‌ चिरनिमीलित जगलोचन !

(५)
सत्यको साम्राज्य, असत्यको अन्त, पतन,
यही छ मेरो उडानको अभिनव लक्ष्य,
आज मेरो मर्म्मको धर्म्म लिएको संगीत,
आज मेरो मानवताको गान, दानवताको
उपर बीभत्स महाराग ! यदि यस विषयले

दिन्छ भने तिमीमा एक जोशीलो अवतरणको
उषा-उत्साह, ओर्ल हे । आज हिमालय-अंचलमा ।

(६)
हामी हिमाचल-कृसुम-गण, नयपालबाल
अमर वबीरका अक्षर सन्तति, कदर गर्दछौँ,
बीरकथाका सुन्दर, स्नायु, स्यनायुमा समुष्णता
स्वदेशी ल्याउँछन्‌ प्यारो, ती प्राचीन मानव-उडान ।
किनकि बीरहरूको एकै छ जात जगत्‌मा,
फंकारोही, वज्जवक्ष, सर्वोल्लंघक, विस्मृततनु,
अमरोद्देश्य ! वीरहरू हुन्‌ विश्व-अमरपुच्प
जसको सुगन्ध छ एक, भूभागमा जतातता,
भर श्रवण-विवरमा तसर्थ वीरवरको
अवर्शनीय विक्रम, विश्वपूजित सुगन्ध ।

(७)
कनरकतंत्रीमा मधुर मादक लय मंत्री,
अयि तमोहंत्री तिमी ! अभिनव प्रभातको
जाम्बनद प्रपातमा अर्ध्वदृशी बनी पोख
विहग-बिहाग-पराग नयपालमा दिव्य
संगीतमा मदिरोन्मत्ता प्रत्युषासद॒श !
जन-मन-खग-द्गकी सुवर्ण-ज्योत्स्ना !
ए सुन्दर देशकी ! आउ ! बस हृदयमा, बोल ।

(८)
किन कि तिमीकन छ ज्ञान महान्‌ यूनानको
वीरहरूको सुन्दर गूनान ! अमर पुष्पको
मधुर उपवन त्यो छ; जन्मिन्‌ जहाँ सुन्दरी-
हरूकी रानी हेलेन, जसको मुख-कमल-निमित्त
तहस, सहत्त चले नौ, ट्वीपविखंडित अंबुमा--
कोह-ए-नूर जगत्‌की ती सुन्दरी शंकर !

(९)
आसत्यकलि जगदाश्चर्य तिनी मेदिनी-
महत्व ! महापंडितहरूकी प्राचीन, नीड,
भमध्य-पाराबार-किनारकी नीर नीर,
भूचित्र विचित्र छन्‌ ती : बारिद-वल्ली विभूषित,
वन-गाव्-श्यामल- शैलहरूले मनोहरा,
अति सुन्दरी छन्‌ युनान ! सकल यगमिलिन्द-
प्रशस्ता प्रसून-वाटिका स्वर्ग-प्रचुरा, यूनान !

(१०)
यति रमणीय, यति कमनीय धरणी,
यति सुन्दर क्षितिज छैन क्षिति-मंडलमा,

चलीहरूको सुनौला लाखबत्तीले प्रात:, साँक,
समुज्ज्वल ! जहाँ प्रचुरा प्रकृति गरा; गरा
नाच्छिन्‌, जल-लयमा कलकल, कलकल स्बर,
मरकत-मीठी, अमर-बयसी, सततस्मिता :
त्यहाँ मानव-कल्पना, सुन्दरतासँग उनको
स्परद्धाशील, ललितकलाले खोज्दा पाउन
अमर विजय, दौलजन्य, समीरण-उच्छुवसी
वीर-प्रभाविनी प्रकृति, कलाकारका कृतिले,
बन्छिन्‌ मलिन, यस यूनानमा- दुर यूतान ।

(११)
ज्वालामुख पर्वतका धूम्रोदगार, आकाशमा
नीला बादल छै गुडगुड गुड्छन्‌ जहाँ सदा
किरणहरू अविभेद्य, घन धूमराशिहरू,
त्यहाँ छ दिवौकसहरूको समुच्च साम्राज्य ।

(१२)
भ्रन तब जननि ! विश्वदधशिनि ! शीघ बोल,
कसरी उद्दछ ज्यापिता युनानी जुपिटरको
प्रासाद । संगमरमरको जनखिरा ढेर,
ललित, सजीव नशादार, सुन्दर, सुन्दर :
देवहरूको मत्तिनो छिनोले दिव्य तवरले
समज्ज्वल शिल्पित ! कलाको मधुर वल्लीले
बेड्टिएको कोमल शुभ्र दीवार, नशादार !
अमर हरित उपवनले परिमंडित
महाप्रासाद छ त्यो निबुधराजको महान्‌ ।
सुवर्ण-गजूर बनी उढ्दछ, स्धिर राग
जलद-पताक ! संसारउपर समृच्छुत ।
उत्तम मर्त्य सपना बिपना ठोस थनेफेँ
कल्पनीय तर अवर्णत्तीय ! देवमहल !

(१३)
त्यसका वह वातायनमा जहाँ उपर
ललितकलाका मधुर लचक छन्‌ आलोच्य
उ हेर ! सुरसुन्दरीहरू सपना सजीव !
नारंगी अंचल ती, योवबनमदिरा लाल, लाल,
सलमल, सलमल रेशममा माक्रजाल,
तरंगक्रंगी, भगिनीहरू सौदामिनीका,
बयससुगंधी, मस्त मुस्किदा मधु-मसकमा,
दुगभाषिणीहरू बोल्छन्‌, अबोल रूपले सुबोल ।

मुहार फ्लमल तिनको एक मुहारनिमित्त
अनन्तयुगकी पुरुषतपस्यासमर्थित हुन्छे
बहुमूल्य फल ।

(१४)
हर, ह्र, ती विशवदूर
मर्त्यबाट अलक्षित दुर, दूर ओलिम्पस--
पर्वत-प्रासादको दिव्य एकलासमा सुन्दर,
छुमछुम छैँयामा चतुर, गर्दछन्‌ नृत्यबाच्च
अकथनीय मधुर, मादक, मधुर, दूर ।
भावभंगिका, स्वरमिडिकी, रागचूर,
पुच्पकलेवरा, सुगन्धपुर, कनकपुर ।

(१५)
तर त्यस नृत्य, वाच्चको, पान, गानको जगत्‌-
बीच अकेली बिरागचन्द्रिका, सुरकमारी
विद्यामस्त विद्या ! तिमी शान्ता छौ तिनी अतिकान्ता-
सजीव अध्यात्मज्योति लयदार॒ ! जगजीचन
नित्य नवीन नवस्पन्दन ली तिम्रो लयमा र
मादक, मादक, सरस्वती । विरल-मुसकान !
औह ! ती मधुर रुंकार, ती मधुस्बर संसार,
स्पर्श, स्पर्शमा जादूनखीका, उद्बोधित वीणामा,
स्वरमत्त, क्वण, क्वणमा, नव, नव, क्रन्दन ली,
दई रुईै रे र । रमरमाउँदो रमणीय क्षणमा
दिव्या प्रभासको जननि ! जो सुन्दरप॒जारी
पागल कविको स्वप्निल हृदयमा पर्दछ,
कल्लसुल्ल वार बार । मर्त्य-जगत्‌ चक्ति पारी
अबिदित मदिराको मातले ! अनुग्रह
गर दुई-चार, ती विश्वान्दोलक स्वरको !

(१६)
ओह म चढ्दछु, चढ्न दे रे जननि !
त्यरित विद्युत्‌ -तुरग यूनानको पिगासस्‌,
जांबूुनद-जंजीरले जकडियो प्रथम वार
जो बेलोरोफनद्वारा, हैलिकन प्रपातको
शीतल किनारमा- जसको जल फल रुल
प्रत्युषाप्रमन्त्रित मदिरा झैँ झल्कन्छ दिव्य
रसको खानी भाबुक कविको ! त्यसको घुट्को
एकै मात्र लिईकन चढ्दछु अब वायुपंखमा,
न्वहार्न अति सुन्दर यूतानको नभ-मंडल ।

(१७)
आजम चाहन्छु समुद्गारत्र मुक्त-कंठ
एक महामानव संगीत । उच्च उडानमा,
प्जञार्तात्रिक प्रथम पुच्प उद्बुद्ध व्योममा,
ज्योति तरफ अभिनव, खग झैँ उड्डीयमान ।

(१८)
तन बोत, बोतल रे वागीशा ! कसरी चीसी
निशाको शासनमा स्वर्ग समस्त सजहा
रोद्ररहेथ्यो एक सुषुप्त जगउपर्‌
निराकार ! विहग थिए सकल रशाब्दहीन
सब थियो संसार, शवासहीन ! दल अचल !
रुदित महीर्ह तरतर, पुष्पविलीन
नाडी निष्पन्द ! सिर्जना शून्य । सुनसान शासन !
विध्वंसविलासिची-ध्वान्त ध्वजा तमिसा राज्यी
स्वशक्तिचूर्ण जगत्‌उपर । अञ्चान साकार !
भेदी दघिर-ब्रण सूर्यउपर सेलाएको
ज्योति जगत्की, अश्रु-अंबुधिमा विशाल, निशा,
उडु अभिधेय पिलपिल देखी बौल्दथी,
"यी हुन्‌ नपुंसक ज्योति ।! मृत दूरतामा
र स्वर्गका ! तिमिर सिंह शासन मेरो ।
निरष्कटक ! छटपटाञन्‌ बेकार ती स्वर्गदीप ।
हेर मेरी महाशक्ति ! रूपरागप्रलयित्ती
बजोड !"
जब प्रलयकी छाया परिरहेथ्यो
मानब -जातिमा अत्याचारी शासनले जिउसको !

(१९)
तर एक भाबना रोई रोई एकलासमा
भन्ची; "पभात एक आवश्यक्ता अहार्य हो
सर्वजातिको जागरण ! नित्य धार्य एक स्वप्न !
मृत्युउपर अमृत प्रभात ।प्रत्याबर्तन
नवजीवनेको सुवर्ण दिवसको मानवीय
अक्षरको पुनर्जन्म ।" त्यही सफल बनी अन्त,

(२०)
जिउसको तानाशाह स्वर्गका, कूर देवराज ती,
पएलयको दिई धम्की मानवजातिमा समस्त
गर्थे शानी-राज औलिम्पसका पर्बतमा,
निशा समान, तर क्रान्तिकार महावीर,
टाइटान्‌ प्रमिथस बलवादार॒ उठे आखिर

सग्राट्का अमर शत्रु संसारमा, नरनिमित्त,
अगिन चोरियो स्वर्गको प्रमिथसबाट, अनि
जगमग जाग्यो मानव-जगत्‌ नव सभ्यतामा
नव प्रभातमा, शांखध्वनिमय महाविजयको

(२१)
तर यस्तो महाविषयको महामानवीय
उच्च उडान जहाँ त्यहाँ ! पत्ति कम्जोर कवि !
भाषा यस्ती गरीब ! केवल हृदय ईशानकी
लाटी आशा सरी ! केवल छाती उकासा भाषा !
केवल बोल्न पिपासाकविको ! तिभिरावासा !
्योसन आगो अलि, जुल्कन पालास आथीनी ।
बोलाउन यूनानी अपौलो, अमर युवक,
किरणकुंजको हिरण्मय अगिन कलेवर
पाश्चात्य सूर्य युवकलाई यहाँ अति जोशिलो !
महाविषयको समतल होस्‌ दरिद्र कविको
एक सुनौला उत्तेजन, दौलतमन्द ! ए माता ।

(२२)
मैले सुनेको छु कसरी बज्दछ शिल्पचित्र
फंकृत उद्दीप्त, मेम्ननको, शिल्पचित्र सजीव
यूनानमा, जम्र सतत युवा यूनानी सविता,
अपोलो अभिधेय, किरण किरणले दिन्छन्‌
त्यसमा दिव्य, सुदिव्य सकार ! नव प्रभातमा
बज्दछ उनको कनक बीन, मधुर राग
प्रवीण ! प्रथम भावका सन्दतका फिल्काहरू
मर्छन्‌, रु्छन्‌, कण-कणमा ! त्यसको म्वण ली,
मीड, मीड, निक्वण, निक्वर्ण ! मधुर प्रतिक्षण !
तन दृश्यसंगीतले तीद्रतर, तीव्रतम,
जगाउँछ दिबास्वप्न, अभिनब, व्योमांकित,
सावितृढृदयकल्पित संसार नव रंगमा,
जगाउँदै आत्माहरू स्तुतिदार, उच्चोच्चारक !
ती जागृत पंख चोर्दछन्‌ घपघप आकाशमा
अगिन स्फुलिंग नवजाल दुई दुगले चोर्दछन्‌ ती
त्यसरी बज्दछ रे मेम्ननको ललित शिल्प !
किन मुर्दा बनुँ तब चीसो यस नव जागृत
प्रजातंष्रको प्रभातमा ! म पनि बन्दछु मेम्नन !
प्रथम अगिनचोर महावीर प्रमिथसले

जंग्याए स्वर्गाधिराज जिउस महाजंड
असहन प्रकृति, तिनी बलोन्मत्त रुद्र थिए
जाज्चल्यमान ! ओलिम्पसका पर्वतमा तिनी
अनिजेय, अवरुद्ध कुलिशघारी देबेन्द्र
अयुत-सुरमणि-चर्चित-चरण-युगल
थिए महावीर्य ! तर ती थिए मानवका
अभित्र, घ्वंसन खोज्थे मानव जाति समस्त !
+ + +
यी जिउस थिए पितृहत्यारा, देवाधिराज-
कोनोस-पृत्र ! -क्ोनोस ! जसले महावीरतासँग
गरे स्वपिता यूरानस महादेवसँग युद्ध ।
युद्ध गरे ती आदितेयहरूका पूर्व प्रुष
यूरानस महाबली भूस्वर्गविजयी विरोध,
+ + +
यूरानस थिए स्वर्गमडलका ओजरवी सुर,
पूर्वपुरुष पाश्चात्य देवका गुनानी सब ।
यिनले पाणिग्रहण गरे पृथिवीको जसको
नाम थियो जीया-ज्या । अतिसुन्दरी तिनी
अल्पस नगमालाका तुहिने वर्णले मीठी
जवारागफाले सुन्दर ! कौशेय परिधान
धानी घरेकी, कलकलस्बरा, कलाललिता
शश्यांचला, श्यामलचोली, घन-पटुकी,
नृत्यमा थिइन्‌ अति चतुरी, सूर्य वरिपरि
नाच्थिन्‌ आकाशमा, चन्द्रहार-भूषिता,
सहनशील तिनको मिजाज थियो अति दानी ।
जुहारहरू हेर्न प्रसन्न बन्दथिन्‌ स्वर्गका ।
ती बैँसेकन, फलबेलीले सुन्दरी, एक दिन
सुधा-जूनमा स्वप्निल पाई नग-एकान्तमा
युरानस स्वर्गराजले, लोभ्याई जुहारले,
लगे स्वराज्यमा बन्न वीर-माता महिषी !
+ + +
यस दिव्य विवाहको, भूस्वर्गको, भयो फल
तीन तनय सुन्दर, ब्रायरिओस, गाइज, कटोस,
यी थिए अजङ महावीर, पर्वतसदश,

विशालगात्र पी, पंचदशशीर्ष शतबाह
महीरुह-मूर्ति भए आदितेयहरूमध्ये ।
यिनपछि भए समयमा नवप्रसूत
साइक्लोप्स, आर्जिस, स्टेरोप्स ब्रन्दीज । देवहरू ती
एकनेत्र, महादेह, महावीरहरू भए
जस्तो जन्मिन्छ अजङ अचलको पाश्मा
बाँस वक्षराज, संकारोधी, लौहकलेवर त्यो
सहसकर, अयुतदलमंडित, शतायु,
उन्नतशीर्ष......
+ + +
तर अत्युच्घुंखल अति बलले
लोहतनु ती महावीर अदबले दबिएनन्‌,
अब अवनीद्योपति निज जनक यूरानसको ।
स्वेच्छाचारी तिनलाई कैद गरे यूरानसतै
अथाह अन्धकारमय, बैपीध खाडीमा
टार्टरसको-त्यति गहिरो जति छ पाताल
+ + +
जस्तो तुहिनाचलका सफेद कोखको सन्तान
जलनाग निस्नग शैलशिल्पक महावेग
खोला स्वैच्छाचारी वक्र विन्यासमा चल्छन्‌ दूर
स्वपध-गामी ती, शिताबाह, बक्षोन्मूलक,
गुड्छन्‌, गडगड गतिले अनिरुद्ध, अविजेय,
पितासदृश जलपुत्र, अनि लाख लाख
दुश्यपटको खडबड रंगमंचमा चारक
अघोगतिका करालीमा दुगुर्तै तिनलाई
मिल्दछ केवल खाडी-जीवन; मैदान चहारी
ती छन्‌ गड्दा चल्दछन्‌ सागरोन्मुख बनी मर्न
महापातालमा अगाध, अश्रुमय, अश्रुमय;
त्यहाँ कैद बनी चट्टानबार बीच बस्दछन्‌
युग, युग, अविभुक्त, त्यसरी गिरे युरानस पुत्र ।
+ + +
प्यम पुत्र-संख्यामा यतरी अभागिनी ती
वीर जननी जीयाले जन्माइन्‌ तेरह तनय
महावीर अब फेरि छ- तनया, सात सुपुत्र

तिनमध्ये कनिष्ठहरूको नाम भयो टाइटान्‌
अजङ, महावीर, अति बलवान्‌ कनिष्ठतमको
नाम थियो क्रोनोस्‌ ।
+ + +
जसरी महीरुह-समूह
दारण गतिले-औँधीको हन्छ ध्वस्त, घनघोर
प्रभंजनका रुपैटाले शाखा ध्वस्त बनी रुर्दछ
घडाकसाथ महीवक्षमा; अनि त्यस बिध्नंस पछि
पतित तरुवरको ठाउँमा नित्य-प्रसविनी
प॒थिवी माता प्रसवाउँछिन्‌ नव विटपवर्ग,
अफ विशाल गात्र, नव बिहगनीड, महान्‌,
दोस्रा युगका सन्तान; त्यसरी जीयाले जन्माइन्‌
ती कनिष्ठवर्ग महावीर टाइटान्‌ ।
+ + +
ज्येष्ठपुत्रहरू ती जीयाका जब कैद परे,
जननीहृदय भो अति भरन, अति प्रकुपित;
जीयाको ! जस्तो शावक खोर परेकी सिंहिनी
अश्ुदशी, छटपट गर्दछे, ग्रीष्मबादलमनि
गर्जी घनघोर विरोध 1 गहतनरमिनादिनी
महाकाली जंगलकी त्यो, बिलास, बिलासमा
विजुलीको बोल्दी घराकम्प घोषमा "चोरहो !
कहाँ छ मेरो शेर शिशु ?" ...... त्यसरी वसुन्धरा
ज्वालामुखघोषले ठाउँ-ठाउँमा उरचिरिँदी
गर्जिन्‌ व्यर्ष । पितृप्रकोपले ? महापातालमा
कैद थिए जो मुक्त भएनन्‌ कहिल्यै ती बीर ।
+ + +
रुल्थिन्‌ रुष्ट जसनी जीया, पुत्रवियुक्ता सदा,
ज्येष्ठ पुत्रहरूको क्रुर कैदले सवेदना, '
जसरी रुन्छ बादलबाट वियुक्त पवन
"शावकभक्षी पशुराज युरानस तिनसँग
मर्दछ, मर्दख मन मेरो ! आफूभन्दा विक्रमी
होलान्‌ स्वपूत्र भनी यसरी डाहाले क्रर !
लौह क्रुरता तिनको, अवर्णनीय, ओह !
कति दुष्ट ! कति पाषाण-ढृदय; कस्ता बानु

ब्वरु वज्ज होला कोमल ! घी सत्तान-थिचाहा,
भाले बिडालका, अति स्वार्थी छन्‌, विश्वास-अयोग्य !
+ + +
"यी भीरका स्वरूपसद्श छन्‌, बडा नांगा,
ठाडा पत्यरका ढेर ! सदा भूकंचित, रुष्ट ।
आफ्नो छिमेकी डाहाडले अवलोकित महान्‌
उच्चतामा मदमत्त ! स्वर्गमा छु भन्नै घमण्ड !
आफ्ना कडा कोखबाट फलेका वृक्षका फल,
आढच-भविष्य सन्तान, मधुर-रस-संयुक्त,
यी अफाल्दछन्‌ रीसका आँधी कोकामा तल
पातालमा फेदीमा ! मैरा सुन्दर, सुन्दर,
फल कृुमारहरू ! सुवर्ण मुहार, मधुर !
न्ररतुका घाई-कामले संपोषित, सम्भावनाका
मीज-कोष ती फर्छन्‌ पातालको अन्धकारमा,
हा ! बिचरा ! महादरीमा शतवचूर्ण, लाचार ।
के यी सदा वायु वर्षाका प्रकृत क्षयद्वारा
खिइनेछ्लैनन्‌ प्रतिदिन ? यी क्रर शाबकाहार ?
अमृत र्‌स सन्तान यसरी फ्याँक्न सक्ने
यी क्ररको भ्रू पनि हेर्न मलाई लाग्दछ च्याँठ ।
+ + +
"ध्यिक्कार यो स्वर्गलाई जो फ्याँददछ आफ्ना पुत्र--
रत्न, स्वारका, अन्धकारको बेपीँघ दरीमा,
निभ्न त्यहाँ जुगान्जुग । पाताल मिट्टीमा मिल्न !"
सलिलेक्षिणी जीया रोइन, हृदय-विदीर्शा,
"हाय ! कलैज्ञाका ती टुक्राहरू आफ्ना मेरा
चँडिए ! कढै ! कसरी बस्दा होलान्‌ ती सब ?
त्यस प्रकाशहीन कँदमा, त्यति चीसो स्थलमा ?
उग्नन मनाइ गरिएका, प्रकाशनिषिद्ध
वसत्तबीज तदुश विधिहत ती, पीलामुख !
सिकुडिएका खङ्ग्रङ्ङ निराश ! बरा ! ती बीर!
शक्ति सफल रुढ्ध छ, छ आत्मा जंजीरमा !"

महाकवि देवकोटाका केही कृतिहरू

उपन्यास

चम्पा

कथा/कहानी

लक्ष्मी कथासङ्ग्रह

कविता/खण्डकाव्य

कुञ्जिनी	कृषिबाला
गाइने गीत	दुष्यन्त-शकुन्तला भेट
पुतली
महाकवि देवकोटाका कविता (डा. कुमारबहादुर जोशीद्वारा सम्पादित)
मुनामदन	राजकुमार प्रभाकर
रावण-जटायु युद्ध	लक्ष्मी गीतिसङ्ग्रह
लक्ष्मी कवितासङ्ग्रह (डा. चूडामणि बन्धुद्वारा सम्पादित)
लूनी	सीताहरण
सुनको बिहान	ह्मेन्दु

महाकाव्य

पृथ्वीराज चौहान	वनकुसुम
शाकुन्तल	सुलोचना

नाटक /एकाङ्की

सावित्री-सत्यवान

निबन्ध

दाडिमको रूखनेर (राजेन्द्र सुवेदीद्वारा सम्पादित)

प्रसिद्ध प्रबन्धसङ्ग्र

लक्ष्मी निबन्धसङ्ग्रह

समालोचना

स्रष्टा देवकोटा :द्रष्टा परिवेशमा (राजेन्द्र सुवेदीद्वारा सम्पादित)

---

मुद्रक : साझा प्रकाशनको छापाखाना, पुलचोक, ललितपुर, फोन ५५२१०२३