Shakuntala/dwitiya-sarga

द्वितीय सर्ग

(मालिनी)

विपिन छ बहु-शाखा-रम्य, ऊँचा विशाल ।
विटपदलहरुकाे शीतल स्निग्धजाल ॥
बहु-विहगहरूले गुँज्छ जो चल्मलाइ ।
पवन-चपल बास्नादार पुष्पादि पाई ॥
(१)

वन छ कुसुमश्रीकाे देश जस्ताे हरियाे ।
कलकल जल खेल्ने चल्मलाएर चाँदी ॥
सरस मृदु मुनाका स्वादजिज्ञासु साना ।
दुधमुख मृगबच्चा खेल्दछन् नित्य नाना ॥
(२)

मृग सुखसँग खेल्छन् हेर पाेथी कन्याई ।
मखमल हरिया छन् मस्त उग्राइलाइ ॥
बहुल विपिनबल्ली नाच्दछन् दिव्य हल्ली ।
पिक नव-रव बाेल्छन् मञ्जरीभित्र चिल्ली ॥
(३)

शहर छ पशुकाे झैँ पत्रकाे छत्रदार ।
किसलय-कलि पन्ना लुर्किने रङ्गदार ॥
जल-लवसित मुक्ताहार झैँ झर्छ दाना ।
विविध विटप खम्बा छन् अलङ्कार नाना ॥
(४)

ध्वनित पवनले छन्‌ बाँस बाजा वनैया ।
चिरबिर चुँचुँ चुच्चो चारु चल्छन्‌ गवैया ॥
महल छ लहराकाे क्या हरा ! फूलदार ।
मृदुल हरित तन्ना, फूल-बुट्टा हजार ॥
(५)

छिरबिर कति बुट्टा छन्‌ कलाका छहारी ।
मधुरगति मरुत्‌ले डोल्छ पड्खा फिँजारी ॥
प्रकृत कृषि, सबैका दिव्य : भ्रातृत्वभाव ।
पशुहरु सुखमा क्या ! देखिने सुस्वभाव ॥
(६)

'शहर पर हरामा रम्य यो तारतम्य ।
वन विजनपरीको सिर्जना झैं अचम्म ॥
रविकरकन छेकी पालुवाले हजारौँ ।
प्रकृति हृदय खोल्छे ध्यानका दृष्टिद्वारा ॥
(७)

हरितवसनवाली पुष्पमाला धरेकी ।
जललव टप लाई, वल्लरीमा झरेकी ॥
अमृतकिरण प्यूँदी काखमा ली खरायो ।
छिरबिर वनमा के शान्तिको राज्य छायो ॥
(८)

प्रथम घर कलाको व्यासको पाठशाला ।
प्रथम बल यही हो आर्यहृदूको उज्याला ॥
कुसुमहरु यहाँ छन्‌ वेदका पत्रतुल्य।
सृजन प्रलयका छन्‌ चित्र राम्रा अमूल्य ॥
(९)

गगनपथ यहाँ छन्‌ आउने सत्‌प्रभात ।
यस वनतिर झर्छन्‌ तारकाबाट भाव ॥
पवन पनि अनौठा चल्छ कानेखुसीले ।
प्रथम ध्वनि मिहीले भर्छ आत्मा खुशीले ॥
(१०)

कुसुमहरु कलामा खोल्दछन्‌ ओठ साना ।
विमल झलक झैं छन्‌ सत्यका शीत दाना॥
यस वनतिर जाँदा कल्पना बन्छ छीटो ।
तरुतल जल सँग्ली बिम्ब ली बोल्छ मीठो ॥
(११)

रविकिरण फुटेका पुष्प रङ्गीन फुल्छन्‌ ।
शिशु-सरलपनाका स्वर्गका जीव खेल्छन्‌ ॥
मधुर प्रकृत बाली देवताबाट फल्छन्‌ ।
कतिपय धन मिल्छन्‌ जो जगत्‌मा हुँदैनन्‌ ॥
(१२)

अमृतरस फिँजारी शीतला9ह्लादकारी ।
हृदय कुमुदिनीको हास्यद्वारा उघारी ॥
छिरबिरसित भारी रम्य पारी छहारी ।
मधुमय विधु ओर्ली डुल्दछन्‌ भै विहारी ॥
(१३)

तरल जलपरीका नागिनीतुल्य झीना ।
रजतपयर नाच्छन्‌ स्वप्नभन्दा मसीना ॥
विधुकर तल पर्दा झल्मलाएर बोली ।
'कल कल कल' भन्छन् ती मिलाएर लोली॥
(१४)

झलमल नभ नीला झूल झैं झल्ल पारी ।
तमकन भवनिद्रातुल्य पारी फिँजारी ॥
अचल पवन अड्दा स्तब्धता ली निशाले ।
विहगभजन, सुत्दो ! ध्यान गर्छे मजाले ॥
(१५)

कुसुमित छ यही नै सत्यशाखाप्रशाखा ।।
कुसुम विहग बन्दै पाउँछन् आदिभाषा ॥
प्रकृति सृजद्वारा चारुताका विचित्र |
मनुजहृदय खिच्छिन्‌ सत्यतर्फै पवित्र ॥
(१६)

कुसुमयुत हवामा निस्किनामा शिखारु ।
विषम भुइँभरी त्यो खज्मजाएर चारु॥
सतत-हरित बैँसे केश पृथ्वी-परीको ।
निविड विपिन राम्रो हेर गोदावरीको ॥
(१७)

(शिखरिणी)
यहाँ आए कोही दिन बहुत तेजी नृपवर ।
जगज्जेता बन्ने प्रबल मनमा कीर्तिशिखर ॥
बुझेका हिंसाको पथ रुधिरले लाल अब यी ।
तपस्याकाे बाटो लिन वन हिँडे स्वर्गविजयी ॥
(१८)

थिए यी राजर्षिप्रवर, सुन झैं बाससहित ।
महाज्ञानी मानो मुकुटमणि झैँ मानव महान्‌ ॥
प्रशाखा फैलेका बहु विषयका कीर्तिहरित ।
महादानी भूभृन्मणि अब बसे पादपतल ॥
(१९)

जरा भै पृथ्वीमा मधुर रसले तुष्ट नभई ।
उठूँ छाडी छोटा विषयधन यी पार्थिव भनी॥
सबैलाइ राम्रा कुसुमधन झार्दा नूपवर ।
जगत्‌को निद्रामा तरुसरि समाधिस्थ अब छन्‌॥
(२०)

नबस्ने को होला ? त्यस थल पुगे शान्त तपमा ?
हराले बाँधेका तटकन चुमेका कलकल ॥
उज्याला झल्का दी जल-लहर बेरेर रसिला ।
जहाँ बम्छिन्‌ श्रद्धा जलधिकन सम्झेर सरिता ॥
(२१)

नदी छर्छिन्‌ सारा घन झिलिमिली चारु करले ।
न हीरा भन्छिन्‌ ती, न त सुन न मोती लुँगलुँग ॥
बगाई ती चादीँ, महलहरु छाडीकन पर ।
सबै छन्‌छन्‌ भन्छिन्‌ उछलिइ उतै भक्तिरसमा ॥
(२२)

हँसीलो चाला ती जलधितिर पाषाणपथमा ।
कुरा मीठो गर्दै रविकिरण टिप्दै प्रगतिमा ॥
भजी पारावाराप्रकृतिकन भन्दी 'चल चल' ।
थिइन्‌ बास्ना फुल्दी मुनिमन-लतातुल्य असल॥
(२३)

त्यहाँ सुत्थे सुन्दै चिरसमय पाषाणपथमा ।
लिई निद्रा मीठो कलकल कुराका महलमा ॥
त्यहाँ 'धानी' भयाउ च्यवन ऋषिकाे झै छ गहना ।
त्यसै भुल्थे आफ्नो परुषपन ती झङ्क्रित बनी॥
(२४)

सधैँ झल्कन्थे ती दिनकर त्यहाँ ईश्वरसरी ।
हजारौं बन्थे ती कति झलक खेली वरिपरि ॥
अँध्यारै ओर्लेमा जगतभर ताराहरु झरी ।
सधैं स्वर्गै खेल्थ्यो हृदयतलमा कल्कल गरी ॥
(२५)

सुधा झर्थ्यो मीठो शशिवदनको शीतलतम ।
हवा सुत्थ्याे पातै पनि अचल बन्दै हरदम ॥
सुषुम्ना झैं बाङ्गो जलपथ कुनै नागरमणि ।
बने जस्तै चल्थ्यो परतिर महाशून्य तल त्यो॥
(२६)

पुगी बग्दै टाढा कठिन पथमा शोणितनदी ।
नदी देखी भज्दी खुश दिल बनी ब्रह्मजलधि
दुवै आँखा चिम्ली दिवस र निशातुल्य सुचिर ।
बसे ध्यानी राजा सुरपुर गराई थरहर ॥
(२७)

न हिल्थ्यो यौटा रौं अणु अणु थिए शान्त अचल ।
पलेँटी मार्थे ती तरूमनि चुनी शीतल थल ॥
दुवै आँखा फर्की युगल-भृकुटी-केन्द्र छविमा ।
उदाएका देख्छन्‌ शशिवदन पीयूष-करमा ॥
(२८)

थुनेका छन्‌ दोटै श्रवण बलले भित्री मनको ।
छ व्यापारै बन्दै विषय-विष मारेर तनको ॥
असङ्कल्पी ध्यानी विमलदिलका, पर्वतसरि ।
निशामा छन्‌, अड्दा पवन, नचलेका रउँ-मुना ॥
(२९)

अँध्यारो भो सारा जगत अब कालो तिमिरता ।
निभे बत्ती कालारँग सब मिली कृष्णरँगमा ॥
उज्यालो भो यौटै कमलदिलको भै विकसित।
बने जीवात्मा ती भ्रमरसरि चुस्दा हरि-रस ॥
(३०)

गए फ्याँक्दै फ्याँक्दै तह तह अनेकौं तिमिरका ।
उडे पत्रे बोक्रा, जब ऋषि बसे शान्त तपमा ॥
उडेका ती आत्मा सुरपुरतिरै उन्नत भई ।
उठे बज्रीलाई अब भय महाभीषण दिई ॥
(३१)

हरे ! हामी भन्छौँ त्रिभुवन जितौँ शस्त्र-बलले ।
गुनी सेना सङ्ख्या रुधिरपथमा झूट छलले ॥
अहा ! सत्‌को प्यारो सुखद पथमा शान्त विजयी ।
अशोकै छन्‌ यौटा कि त अघि थिए काैशिक यिनै ॥
(३२)

परीक्षा ठूला छन्‌ जटिल तर यो शान्ति-पथमा ।
करोडौँ सेना छन्‌ समर पनि छन्‌ शान्त रणमा ॥
यिनैलाई जित्नै कठिन छ मिही अस्त्र-बलले ।
जिते सारा आफैं अमरपति जित्छन्‌ सहजले ॥
(३३)

परीका गाला झैं रसमधुर प्यालाहरु लिई ।
विलासीका नेता त्रिदशपति निर्धक्कसँग ती ॥
सुगन्धी स्वर्गैको अमरपुरमा दिव्य महल
बनाई राज्‌ गर्थे, तर डर पसी विह्वल बने ॥
(३४)

सुरीला फुल्दा ती सुरवनपरी, बैँस असर ।
उज्याला पाएका गुनगुन गरी गान मधुर ॥
टिपी राम्रा राम्रा रँगसहित अम्लानकुसुम ।
गलालाई गुँथ्थे अति ललितमाला हरदम ॥
(३५)

तिनै नाच्थे छम्छम्‌ कुसुमपदले कोकिल-ध्वनि ।
पखेटा फर्फर्‌ भै रससहित लच्कीकन घुमी ॥
जुनेली जादू झैं वसन पतलामा अधखुला ।
नितम्बी रेखा भै रस मधुरले मोहनकला ॥
(३६)

नटी नाच्थे छम्छम्‌ गिरि-विपिनका निर्झर कला ।
छरी हीरा झल्झल् लहर हँसिला, नृत्य रसिला ॥
जुहारी शोभामा स्वर मधुरले नन्दन-वन ।
सदा पार्थे गाना लहर हरियो पुष्पित धन ॥
(३७)

करोडौँ द्याैताका मुकुट-मणिले पाउ सजिने ।
रिसाएमा सारा शिखर डरले थर्थर हुने ॥
अनेकौं योद्धाका असुर शिर-छेदी कूलिशवान्‌ ।
डराए ती इन्द्रै थरहर, हुँदा त्यो तप महान्‌ ॥
(३८)

गडड्गड्‌ गड्कन्थ्याे घनमहिम भै शक्ति जसको ।
चचड्चड्‌ चड्कन्थ्यो गिरिशिखरभेदी कूलिश त्यो ॥
झझल्‌झल्‌ झल्कन्थ्यो घनु पनि जगत्‌का नजरमा ।
तपस्वीको ठूलो बलअघि त्यही दन्छ डरमा ॥
(३९)

तपस्याका तेजी विपिनतटमा निश्चल थिए ।
जगज्जेता जस्ता जटिल जगतीजाल उखडी ॥
जटाजूटी ध्यानी, परम प्रभुका सन्निधि भई ।
उज्यालो बाटाको पथिकसरि भै शान्त विजयी ॥
(४०)

डराएका उँँचा सुरपति चिहाई तलतिर ।
झुकी सोच्छन्‌ “केले अब म तप भाँडूँ नि प्रखर !
बढी आई लिन्छन्‌ सुरभवन-साम्राज्य सहज ।
उडेका धूवाँ झैँ सुरपुर भजी यज्ञ-उपर ॥
(४१)

थिए काला ठूला असर बलिया नित्य झगडे ।
असत्का जिद्दीमा कुलिशअघि सत्ले सब लडे॥
न बज्नै मान्ने भो यिनसँग त लड्नाकन अब ।
त्यसै काँप्छन्‌ मेरा कुलिश, मुटु, साम्राज्यविभव ॥
(४२)

छ यो भित्री क्षेत्र प्रखर तपको प्रश्न-जटिल। -
यहाँ क्वै जित्दैनन्‌ प्रबल तपलाई असिबल ॥
प्रहारीको आफैँ थरहर भई काँप्दछ कर ।
अहो धर्माऽऽपत्ति प्रभु ! अब लिनोस्‌ हाल-खबर ॥”
(४३)

लिई आई प्याला मधुर मदवाला जब परी ।
सुनौला प्यालामा अमृतरस सेतो सब भरी ॥
बनी लाली झुक्दी कर अघि दिई माणिक खुली ।
पिएनन्‌ बज्रीले सजलनयनी भैकन चली ॥
(४४)

सभा भो चाँडै नै सुरवर बसे शान्तवदन ।
थियो नीलो ठूलो तहतह हुँदो बैठक त्यहाँ ॥
जहाँ बत्ती बल्थे दिल खुस गरी नागमणिका ।
बसे, बज्री डोल्थे चमर करले स्वर्गगणिका ॥
(४५)

त्यहाँ भो सल्लाहा “तप र दम जित्ने छलहरू ।
भए झुक्ला चाँडै सुरपुर हुँदो तापस-तरु ॥
उनैको दौर्बल्यादिककन जगाए छ पतन ।
अरू व्यर्थै हुन्छन्‌ प्रबल तप त्यौ जित्न जतन ॥
(४६)

तपस्या ज्यादै नै पनि अनि खराबै छ कि कसो ?
महामायाद्वारा विचलित बनाईकन यसो॥
बडा बज्री जस्ता पनि कपट ली कातर भए ।
बडा द्याैता जल्छन्‌ अलिकति त हाम्रा उदयले ॥
(४७)

बुझे बज्रीले यो प्रबल तपको तापहरण ।
तपस्वीमै भर्ने सुरविषयको दुर्बलपन ॥
ननाघी स्वर्गैको झिलिमिलि जगत्‌को जितिलिने ।
परी राम्रा दिन्छन्‌ सुरपति सुनौला स्तन हुने ॥
(४८)

मकन यदि दिए ता प्पूँदथेँ चारु प्याला ।
दिन दिन रस लिन्थे क्या मुसारेर गाला ॥
तर हरि ! कविता यो कालिमाले छ काली ।
यससँग दिन बित्छन्‌ खानुपर्ने छ गाली ॥
(४९)